Скачать

Літаратура старажытнай Русі

1. Перакладная літаратура

У старажытную пару ў адрозненне ад новага часу перакладная літаратура была цесна звязана з арыгінальнай, складала разам з ёю арганічнае цэлае, адзіную эстэтычную сістэму. Як правіла, перакладаліся творы, патрэба ў якіх найбольш адчувалася на дадзеным этапе духоўнага развіцця грамадства, якія істотна дапаўнялі арыгінальную літаратуру, але адначасна былі тыпалагічна блізкія да апошняй паводле агульнага ідэйна-мастацкага характару, гэта значыць адпавядалі эстэтычным густам і светапогляду чытачоў.

Апрача таго, у эпоху Сярэднявечча канчаткова не выпрацавалася і не замацавалася яшчэ паняцце аўтарскага і нацыянальнага права ўласнасці на мастацкі твор. Шмат якія творы мелі інтэрнацыянальны характар, бытавалі ананімна, без выразна пазначаных месца і часу ўзнікнення, тэкст іх свабодна перарабляўся ў розных краінах у адпаведнасці з мясцовымі запатрабаваннямі. Таму помнікі перакладной літаратуры старажытнага часу справядліва лічацца неад'емнай часткай кожнай нацыянальнай літаратуры.

Грэка-візантыйская паводле паходжання перакладная літаратура вызначалася значнай жанравай разнастайнасцю. Дамінуючае месца займалі ў ёй творы і кнігі, неабходныя для богаслужэння, а сярод іх асаблівае значэнне мелі кнігі Свяшчэннага Пісання, у якіх займальна і цікава расказвалася пра жыццё і дзейнасць легендарнага прапаведніка, «богачалавека» Ісуса Хрыста і выкладаліся асновы хрысціянскага веравучэння. Гэта – Евангелле, Апостал і Псалтыр, часткі славутай Бібліі, найбольш папулярнага сярэдневяковага зборніка царкоўна-рэлігійнага пісьменства.

перакладны літаратура арыгінальны

1.1 Біблія

Гэта надзвычай багаты паводле складу і зместу помнік сусветнай культуры, збор разнастайных твораў фальклорнага і літаратурнага паходжання (міфаў, паданняў, рэалістычных апавяданняў, свецкіх і духоўных песень, павучальных пропаведзей, юрыдычна-маральных запаведзей, філасофскіх афарызмаў і інш.) старажытных народаў Блізкага Усходу. У яе склад уваходзяць таксама гістарычныя хронікі (кнігі Царстваў) і героіка-патрыятычныя аповесці (Эсфір, Юдзіф), творы, у якіх услаўляюцца глыбокія зямныя пачуцці і перажыванні чалавека (Песня песняў) і выяўляюцца яго тагачасныя рэлігійна-містычныя ўяўленні (кніга Данііла, Апакаліпсіс). Складанасць саставу і супярэчлівасць зместу гэтага помніка абумовілі яго ідэйна-мастацкую і стылявую неаднароднасць.

Асноўная частка Бібліі (кнігі Старога Запавету) стваралася на працягу I тысячагоддзя да н.э. на Блізкім Усходзе і выражае ў цэлым ідэалогію грамадства на раннім этапе яго гістарычнага развіцця. Прызнаная свяшчэннай кнігай, кананічным кодэксам веры, маралі і ўсеагульных ведаў пра чалавека і свет, яна выкарыстоўвалася таксама для апраўдання сацыяльнай няроўнасці і рэлігійнай нецярпімасці, пропаведзі грамадскай пасіўнасці і захавання адсталых уяўленняў. Біблія на працягу стагоддзяў вызначала аснову светапогляду мільёнаў людзей, аказвала вялікі ўплыў на развіццё культуры і мастацтва хрысціянскіх народаў. Як помнік літаратуры і грамадскай думкі яна мае вялікую эстэтычную і пазнавальную каштоўнасць.

Першыя пераклады асобных кніг Бібліі са старажытнагрэчаскай мовы на стараславянскую зрабілі Кірыла і Мяфодзій. Дзякуючы балгарскім перакладам гэты твор стаў адкрытай кнігай і для ўсходніх славян. На Русі найбольш распаўсюджваліся Евангелле, Псалтыр і Апостал. Кнігі Старога Запавету бытавалі пераважна ў розных скарочаных варыянтах, у зборніках урыўкаў, так званых парымійніках і палеях. Біблія значна пашырала кругагляд, духоўна ўзбагачала старажытнарускіх чытачоў, далучала іх да культуры развітых хрысціянскіх народаў, а таксама служыла крыніцай задавальнення рэлігійных пачуццяў і глыбока чалавечых перажыванняў веруючых. Уплыў Бібліі адчувальны ў многіх жанрах старажытнарускай літаратуры. Яе цытавалі, наследавалі яе лапідарны і пранікнёны стыль, шырока выкарыстоўвалі яе тэмы, вобразы, крылатыя выразы. У Свяшчэнным Пісанні нашы продкі часта шукалі адказ на хвалюючыя іх злабадзённыя пытанні і праблемы жыцця.

1.2 Апокрыфы

Асобны від царкоўна-рэлігійнай літаратуры складалі апокрыфы – розныя легендарныя аповесці і апавяданні, у якіх больш ярка, падрабязна і свабодна распрацоўваліся біблейскія сюжэты, вобразы, матывы. Гэтыя творы афіцыйна не прызнаваліся хрысціянскай царквою, нават забараняліся, таму называліся апакрыфічнымі, гэта значыць патаемнымі. Паводле зместу апокрыфы падзяляюцца на старазапаветныя, новазапаветныя і жыційныя. Стварэнне Сусвету, гісторыя першых людзей Адама і Евы, жыццё і дзейнасць Ісуса Хрыста і апосталаў, замагільны свет, барацьба дабра са злом, светлых і цёмных сіл – асноўная іх тэматыка. Будучы лёс чалавецтва і свету, паводле ўяўленняў хрысціянства, раскрываецца ў так званых эсхаталагічных апокрыфах. Апакрыфічныя творы на працягу многіх стагоддзяў прыцягвалі ўвагу сярэдневяковага чытача. Яны задавальнялі яго цікавасць да незвычайнага, легендарнага, жаданне дадаткова нешта ўведаць пра славутых біблейскіх герояў і падзеі свяшчэннай гісторыі, у несумненную сапраўднасць якой ён глыбока верыў. Апрача таго, у некаторых апокрыфах закраналіся вострыя сацыяльныя праблемы, выказваліся вальнадумныя, ерэтычныя ідэі, сцвярджаўся дэмакратычны, народны погляд на жыццё грамадства.

У часы Старажытнай Русі ўсходнім славянам былі вядомы многія апокрыфы. Так, у старажытнарускіх спісах XI–XIII ст. захаваліся «Жыццё прарока Ераміі», «Сказанне прарока Данііла», «Жыццё прарока Іллі», «Сказанне Афрадзітыяна», «Хаджэнне Агапія ў рай», «Хаджэнне Багародзіцы па пакутах» і інш. Ускосныя даныя дазваляюць далучыць да гэтага пераліку «Слова Мяфодзія Патарскага», апакрыфічныя апавяданні пра Саламона, «Хаджэнне апостала Андрэя» і шэраг іншых твораў. Пазней колькасць апокрыфаў, што бытавалі на ўсходнеславянскіх землях, яшчэ больш павялічылася. Як папулярныя творы для займальнага чытання яны дажылі ў асяроддзі веруючых да новага часу. Вялікі ўкраінскі пісьменнік Іван Франко апублікаваў, напрыклад, пяцітомны збор апокрыфаў паводле ўкраінскіх рукапісаў XVII–XIX ст.

1.3 Жыціі

Сярод шматлікіх відаў і жанраў некананічнай царкоўна-рэлігійнай літаратуры бадай найбольшае распаўсюджанне мела агіяграфія (у перакладзе з грэчаскай мовы – жыццяпісы святых). Інакш жыціі. Героі гэтых твораў – падзвіжнікі хрысціянства, якія за розныя заслугі перад царквой і верай былі прызнаны святымі. Іх жыццё павінна было служыць прыкладам для веруючых, таму жыціі ствараліся па пэўнай схеме з выразнымі маральна-дыдактычнымі мэтамі. Набожнасць, сціпласць, пакорлівасць, строгае захаванне хрысціянскага маральнага кодэксу, царкоўна-рэлігійных правіл і абрадаў, жыццё па боскіх запаведзях – вось асноўныя якасці, якімі павінен валодаць кожны веруючы, калі ён хоча заслужыць літасць Бога. Пропаведзь аскетызму, падзвіжніцтва ў імя веры, сцвярджэнне і ўмацаванне хрысціянскіх нормаў маралі, рэлігійнага светаразумення складае аснову ідэйнай накіраванасці жыційнай літаратуры.

Жыціі бытавалі як у сістэме спецыяльных агіяграфічных зборнікаў (мінеі, пралогі, альбо сінаксары, пацерыкі), так і асобна, у зборніках змешанага характару. Захаваліся, напрыклад, Супрасльскі (XI ст.) і Успенскі (XII ст.) рукапісы, старажытнарускія зборнікі жыцій тыпу «Чэцці мінеі» на стараславянскай мове, у якіх творы размешчаны па месяцах года ў адпаведнасці з датамі ўшанавання таго ці іншага святога. На Русі чыталіся таксама Егіпецкі і Сінайскі пацерыкі, перакладзеныя з грэка-візантыйскіх крыніц зборнікі займальных і павучальных навел і анекдотаў з жыцця манахаў. Скарочаныя тэксты жыцій змяшчаліся ў пралогах. У розных зборніках перапісваліся жыціі Аляксея, Антонія Вялікага, Васіля Новага, Фёдара Страцілата, Андрэя Юродзівага, Фёдара Студзіта і шмат якіх іншых святых хрысціянскай царквы.

Важныя ідэйна-мастацкія задачы, якія ставіліся перад аііяграфічным жанрам нарматыўнай хрысціянскай эстэтыкай, вызначалі асноўныя спосабы і прынцыпы адлюстравання рэчаіснасці, паказу чалавека ў жыціях. Змест гэтых твораў мае выразна павучальны, ілюстрацыйны характар, а ў вобразе святога паказваецца не проста станоўчы, а ідэальны хрысціянскі герой, які пазбаўлены індывідуальных рыс жывога чалавека і дзейнічае ў даволі ўмоўных абставінах. Аднак у асобных творах часткова пераадольваўся літаратурны схематызм, створаны даволі яркія малюнкі жыцця эпохі, а перажыванні галоўных герояў перададзены па-мастацку праўдзіва і пераканаўча. У жыціях змяшчаецца таксама нямала каштоўных звестак па гісторыі культуры, грамадска-палітычнай і эстэтычнай думкі свайго часу, таму гэтыя творы і сёння маюць вялікае пазнавальнае значэнне. Як папулярны жанр сярэдневяковай белетрыстыкі жыціі зрабілі вялікі ўплыў на станаўленне і развіццё мастацкай прозы ўсходніх славян даўняй пары, асабліва старажытнарускай арыгінальнай агіяграфіі.

1.4 Патрыстыка

Адно а вядучых месц у сістэме царкоўна-рэлігійнай літаратуры займала патрыстыка – творы айцоў альбо настаўнікаў царквы (ад грэчаскага патэр – бацька), вядомых пісьменнікаў-багасловаў, яркіх прадстаўнікоў раннехрысціянскай павучальнай і аратарскай прозы. Патрыстычная літаратура ўзнікла на пачатку хрысціянства, у II–III ст., але найбольшага росквіту дасягнула пасля канчатковай яго перамогі і афіцыйнага прызнання ў Рымскай імперыі ў IV–V ст. Асноўныя жанры патрыстыкі – павучанне і пропаведзь (слова, казань), якія прадстаўляюць два галоўныя віды гэтай літаратуры – дыдактычнае і ўрачыстае красамоўства. Філасофскае абгрунтаванне рэлігійных догматаў хрысціянскага веравучэння, яго абарона і ўсхваленне (таму патрыстыку часам называлі апалагетыкай), пропаведзь хрысціянскай маралі – асноўны змест твораў айцоў царквы. Класікамі патрыстычнай літаратуры з'яўляюцца Іаан Златавуст, Васіль Вялікі, Рыгор Назіанзін (Багаслоў), Рыгор Ніскі, Іаан Дамаскін, Аўгусцін. Творы ўсіх гэтых пісьменнікаў, апрача апошняга, які стаў заснавальнікам заходнееўрапейскай лаціна-каталіцкай патрыстыкі, былі добра вядомы на Русі ў перакладах на царкоўнаславянскую мову.

Вялікай славай і аўтарытэтам карыстаўся Іаан Златавуст (347–407 гг.), найболып выдатны прадстаўнік урачыстага красамоўства. У сваіх словах, апрача чыста багаслоўскіх пытанняў, ён закранаў таксама важныя праблемы грамадскага жыцця, палка выкрываў заганы багатых, абараняў інтарэсы і правы прыгнечаных, змагаўся за духоўную свабоду чалавечай асобы. Яго творы вылучаюцца эмацыянальнасцю, прастатою і пераканаўчасцю выкладу, высокай дасканаласцю мастацкай формы. Яны аб'ядноўваліся ў асобныя зборнікі («Златавуст», «Златаструй», «Маргарыт» і інш.), якія на Русі дапаўняліся творамі мясцовых аўтараў. На традыцыях Іаана Златавуста выхоўваліся і вучыліся майстэрству цэлыя пакаленні царкоўных аратараў-прапаведнікаў хрысціянскага свету. Яму наследавалі, яго традыцыі выкарыстоўвалі і развівалі такія таленавітыя майстры старажытнарускай аратарскай прозы, як Кірыла Тураўскі і Рыгор Цамблак, а пазней беларускія і ўкраінскія пісьменнікі-палемісты.

1.5 Гістарычная проза

Багаты і разнастайны гістарычна-літаратурны матэрыял змяшчаюць перакладныя грэка-візантыйскія хронікі. Паводле зместу яны былі для свайго часу своеасаблівымі сусветнымі гісторыямі: у іх выкладаецца гісторыя далёкага мінулага народаў Еўропы і Блізкага Усходу, пачынаючы ад «стварэння свету». Найбольш характэрныя асаблівасці гэтых хронік – кампілятыўнасць, спалучэнне гістарычна сапраўднага і дакладнага з легендарным, выдуманым, багаслоўскае тлумачэнне гісторыі, згодна з якім усе падзеі і ўчынкі людзей прадвызначаюцца воляй Бога і грамадзянская гісторыя такім чынам цалкам падпарадкавана свяшчэннай. У XI–XIII ст. на Русі добра ведалі ў перакладах з грэчаскай мовы на царкоўнаславянскую візантыйскія хронікі Іаана Малалы (VI ст.) і Георгія Амартала (IX ст.).

У хроніцы Іаана Малалы апісваецца галоўным чынам гісторыя Старажытнага Егіпта, Грэцыі, Рыма і Візантыі. Яна каштоўная таксама багаццем звестак па антычнай міфалогіі. Дзякуючы гэтай хроніцы старажытнарускі чытач упершыню пазнаёміўся з папулярнымі грэчаскімі міфамі пра Зеўса, Геракла, Арфея, Дзядала і Ікара, Тэзея і Арыядну, з трагічнымі гісторыямі цара Эдзіпа, герояў Траянскай вайны і інш. Паводле літаратурнай формы хроніка нагадвае звод займальных апавяданняў. Яна прываблівае чытачоў багаццем разнастайнага гістарычнага і легендарнага матэрыялу, жывасцю і прастатой выкладу. Гэты твор паслужыў крыніцай для шэрага гістарыяграфічных кампіляцый, хранографаў і летапісных зводаў.

Тыпова сярэдневяковая па характары – хроніка Георгія Амартала, складзеная на аснове папярэдніх візантыйскіх хронік, розных жыцій, твораў патрыстычнай літаратуры, Бібліі і іншых крыніц. Гэта і вызначыла яе напоўненасць легендамі і паданнямі, паведамленнямі пра розныя цуды, незвычайныя выпадкі і здарэнні. Вялікая цікавасць да біблейскай і царкоўнай гісторыі, схільнасць да багаслоўскіх разважанняў і рэлігійнага маралізатарства – характэрныя асаблівасці творчай манеры Амартала. Нягледзячы на клерыкальныя пазіцыі храніста, твор меў важнае значэнне для старажытнарускіх чытачоў як каштоўная крыніца разнастайных, пададзеных у пэўнай сістэме звестак па міфалогіі і гісторыі народаў антычнага свету (асабліва Візантыі, гісторыя якой даведзена да 842 г.). На хроніку Георгія Амартала неаднаразова спасылаўся аўтар найбольш выдатнага летапісу Старажытнай Русі «Аповесці мінулых гадоў».

Вялікай папулярнасцю ў сярэдневяковай Еўропе і на Русі карысталася «Гісторыя Іудзейскай вайны» Іосіфа Флавія, прысвечаная апісанню падзей 60–70-х гг. I ст. – паўстання Іудзеі супраць рымскага панавання і разбурэння рымлянамі Ерусаліма. Аўтар, удзельнік гэтага паўстання, пасля яго паражэння трапіў у палон, перайшоў на бок ворага, пасяліўся ў Рыме, дзе і апісаў гісторыю тых трагічных падзей, каб захаваць пра іх памяць у наступных стагоддзях і хоць часткова апраўдацца перад суайчыннікамі за сваю здраду. Ад візантыйскіх хронік твор Іосіфа Флавія адрозніваецца большай дэталёвасцю апісання, цэласнасцю і закончанасцю. Драматычная барацьба Іудзеі з Рымам выкладзена гістарычна дакладна і па-майстэрску, у лепшых традыцыях антычных гістарыёграфаў. Флавій не бясстрасны рэгістратар фактаў, а гісторык-пісьменнік, які імкнуўся спасцігнуць сэнс падзей, абгрунтаваць і сцвердзіць сваю канцэпцыю іх разумення. Гэта дасягаецца ўмелай пабудовай апавядання, жывасцю выкладу, акцэнтаваннем увагі чытача на найбольш яркіх эпізодах, шырокім выкарыстаннем простай мовы, дыялогаў і маналогаў герояў і іншымі прыёмамі. Таму «Гісторыя Іудзейскай вайны», будучы дакументальна дакладнай і ў цэлым аб'ектыўнай хронікай сапраўдных падзей, чытаецца як захапляючая гістарычная аповесць.

1.6 Перакладная белетрыстыка

Зусім іншыя па характары перакладныя творы пра Траянскую вайну і Аляксандра Македонскага. Яны не заснаваны на дакладных запісах, успамінах сучаснікаў ці непасрэдных удзельнікаў падзей, а ўяўляюць сабою больш познюю літаратурную апрацоўку вусна-паэтычных паданняў пра вайну грэкаў з траянцамі, пра незвычайнае жыццё, прыгоды, ваенныя паходы і гераічныя ўчынкі славутага палкаводца старажытнага свету. «Троя» і «Александрыя» – не гістарычныя хронікі, а займальныя мастацкія творы, хоць яны і ўспрымаліся чытачамі эпохі Сярэднявечча як дакладныя сведчанні пра далёкае мінулае. Гэтыя аповесці бытавалі на Русі ў розных варыянтах і рэдакцыях (больш падрабязна пра «Александрыю» і «Трою» і іх лёс на землях будзе сказана ніжэй, пры разглядзе перакладной літаратуры XV–XVII ст.).

Яшчэ бліжэй да ўласна мастацкай белетрыстыкі стаяць аповесці пра Акіра Прамудрага, пра Варлаама і Іасафа, а таксама раман «Дзяўгеніевы дзеі». Яны непасрэдна не звязаны з сапраўднымі гістарычныні падзеямі. Вельмі розныя гэтыя творы паводле ідэйнай накіраванасці, зместу і характару выкладу матэрыялу.

Так, духоўная «Аповесць пра Варлаама і Іасафа» шмат у чым нагадвае жыціе. У аснове яе сюжэта гісторыя жыцця галоўных герояў – індыйскага царэвіча Іасафа і яго духоўнага настаўніка Варлаама. Нягледзячы на ўсе жыццёвыя перашкоды і зямныя спакусы, язычнік Іасаф пад уплывам хрысціянскага пустэльніка Варлаама прымае новую веру і становіцца яе заўзятым прыхільнікам. Ён адмаўляецца ад царства, якое пакінуў яму бацька, ідзе ў пустыню, пасяляецца ў пячоры Варлаама і жыве там аскетам-падзвіжнікам да самай смерці. Прыклад Іасафа садзейнічаў хрысціянізацыі язычнікаў. Аснову аповесці складаюць народныя індыйскія паданні пра Буду, легендарнага заснавальніка будызму, якія ў эпоху ранняга Сярэднявечча былі выкарыстаны прыхільнікамі хрысціянства і перапрацаваны ў духу царкоўна-рэлігійных ідэалаў дзеля прапаганды новага веравучэння.

Свецкая маральна-псіхалагічная драма выкладаецца ў «Аповесці вра Акіра Прамудрага». Галоўны герой, саветнік цара Сінагрыпа Акір, абгавораны няўдзячным пляменнікам Анаданам, дзякуючы сваёй дасціпнасці, знаходлівасці і высокім маральным якасцям выходзіць пераможцам у барацьбе з нечакаяымі і неспрыяльнымі паваротамі лёсу. У «Дзяўгеніевых дзеях» апавядаецца пра незвычайныя прыгоды і рыцарскія подзвігі сына сарацынскага цара Аміра Дзігеніса-Акрыта, надзеленага ад прыроды надзвычайнай фізічнай сілай і ідэальнымі духоўнымі якасцямі. У старажытнарускім перакладзе гэты эпічны, казачны элемент твора яшчэ больш узмоцнены.

Апрача вышэй згаданых помнікаў зарубежнай літаратуры, на Русі ў XI–XIII ст. бытавалі таксама і іншыя творы і зборнікі. Разнастайныя звесткі па гісторыі, геаграфіі і касмаграфіі, пра жывую і нежывую прыроду чэрпаў старажытнарускі чытач з «Хрысціянскай тапаграфіі», напісанай у VI ст. купцом-падарожнікам з Александрыі Кузьмой Індыкапловам. Да гэтага твора прымыкаюць «Фізіёлаг» і «Шасціднёвік», якія адлюстроўваюць сярэдневяковыя ўяўленні людзей пра акаляючы свет. Энцыклапедычны характар мае «Зборнік 1073 г.», які быў перапісаны з балгарскага арыгінала для кіеўскага князя Святаслава і змяшчае шмат твораў філасофскага, гістарычнага і прыродазнаўчага зместу. Вельмі папулярнай была «Пчала» – зборнік афарызмаў, прымавак, крылатых выказванняў, кароткіх апавяданняў і анекдотаў пераважна на маральна-этычныя тэмы, запазычаных са Свяшчэннага Пісання, з твораў антычных філосафаў і пісьменнікаў. Бытавалі таксама творы, у якіх у сціслай форме выкладаўся змест Бібліі Ветхага Запавету («Талковая палея», «Гістарычная палея»).

2. Арыгінальная літаратура

Даволі высокі ўзровень культурна-гістарычнага развіцця ўсходніх славян, дасягнуты імі ў X–XI ст., а таксама ідэйна-мастацкая сталасць зарубежнай, перакладной літаратуры, якая служыла ўзорам для пераймання, паскорылі станаўленне арыгінальнай старажытнарускай літаратуры і прадвызначылі яе вельмі хуткі ўзлёт. За адносна кароткі час яна дасягнула вялікай ідэйна-ма-стацкай вышыні і жанравай разнастайвасці, стала ўпоравень з развітымі літаратурамі сярэдневяковай Еўропы і дала чалавецтву творы сусветнага значэння. Вядучымі літаратурнымі жанрамі на Русі былі жыціе, аратарская проза (слова, казань, пропаведзь) і гістарычная аповесць – летапіс.

2.1 Жыціі

Зараджэнне арыгінальнай старажытнарускай агіяграфіі стала магчымым дзякуючы ўзнікненню на Русі культу мясцовых святых, што ў сваю чаргу было цесна звязана з важнымі ідэйна-палітычнымі задачамі часу. Кіеўская дзяржава і руская царква настойліва імкнуліся да палітычнай незалежнасці ад Візантыі. Гэтай мэце і служылі заснаванне ў Кіеве ў XI ст. асобнай мітраполіі і кананізацыя першых рускіх святых.

Найбольш значныя помнікі старажытнарускай жыційнай літаратуры – «Сказанне пра Барыса і Глеба» і «Жыццё Феадосія Пячорскага».

Браты Барыс і Глеб, сыны кіеўскага князя Уладзіміра Святаславіча, у 1015 г., пасля смерці свайго бацькі, былі забіты старэйшым братам Святаполкам, які баяўся іх палітычнай канкурэнцыі. Яраслаў Мудры ў цяжкай барацьбе за вярхоўную ўладу перамог Святаполка, авалодаў стольным Кіевам і неўзабаве дамогся афіцыйнай кананізацыі сваіх братоў-нябожчыкаў як першых рускіх святых. Дзесьці ў сярэдзіне XI ст. у Кіеве і было напісана невядомым аўтарам «Сказанне пра Барыса і Глеба». Твор не зусім адпавядае класічнай схеме агіяграфічнага жанру, паводле якой звычайна складаліся тыповыя жыціі хрысціянскіх святых. Гэта не біяграфіі герояў, якія вызначыліся сваімі ўчынкамі перад царквой і пацярпелі за веру. У цэнтры жыція трагічная гісторыя двух князёў, якія загінулі па палітычных матывах. Барыс і Глеб – прыкладныя сыны і браты, паслухмяныя сваім бацькам і старшым у родзе князям, яны свята захоўваюць традыцыі продкаў, феадальны васальны этыкет. Яны пакорліва сустракаюць смерць, не змагаюцца за сваё жыццё. Гэтая пакорлівасць яшчэ не давала падставы разглядаць іх як хрысціянскіх герояў, як святых, таму ў творы подзвігу Барыса і Глеба нададзена царкоўна-рэлігійнае гучанне. Іх паводзіны, іх здзіўляючае «непраціўленне злу насіллем» пададзены як прыемныя Богу найвышэйшыя хрысціянскія дабрачыннасці. Аўтар прымушае сваіх герояў самаахвярна і пакорліва, з малітвай на вуснах, прасякнутай пачуццём выкананага абавязку і глыбокай любві да Усявышняга, з аптымізмам і надзеяй сустракаць смерць. Аповесць завяршаецца ўзнёсла-рытарычнай пахвалой святым, якія называюцца «блажэннымі пакутнікамі Хрыста», абаронцамі Рускай зямлі. Гэтая тэндэнцыйнасць і публіцыстычнасць, пэўны схематызм і ўмоўнасць твора, яго насычанасць мастацкім вымыслам абумоўлены законамі агіяграфічнага жанру, а таксама тым комплексам маральна-палітычных, царкоўна-рэлігійных і літаратурных задач, якія стаялі перад аўтарам жыція. Аднак вялікая драматычная напружанасць і агульны лірычны тон апавядання, яго гістарызм, мастацкая праўдзівасць апісання асобных сцэн, у цэлым занадта зямныя вобразы князёў і іх трагічны лёс не толькі надаюць гэтаму твору значную пазнавальную вартасць, але і робяць яго яркай літаратурнай з'явай свайго часу. Нездарма «Сказанне пра Барыса і Глеба» было ў ліку найбольш чытэльных твораў жыційнай літаратуры на землях усходніх славян у эпоху Сярэднявечча.

У іншым плане складзена «Жыццё Феадосія Пячорскага», вядомага царкоўна-палітычнага дзеяча Старажытнай Русі. Твор напісаны ў канцы XI – пачатку XII ст. Нестарам, манахам Кіева-Пячорскага манастыра, заснавальнікам якога быў Феадосій. Паводле агульнай кампазіцыі гэтае жыціе значна бліжэй да класічных узораў агіяграфічнага жанру, чым «Сказанне пра Барыса і Глеба»: мае традыцыйны ўступ, гісторыю жыцця і падзвіжніцкай дзейнасці галоўнага героя, апавяданне пра цуды і заключэнне. Феадосій – сапраўдны, паводле сярэдневяковых хрысціянскіх уяўленняў, герой свайго часу, святы, які ўвасабляе светла-ўзнёслы, ідэальны пачатак у жыцці. Яму супрацьпастаўляецца ў творы яго маці – сімвал усяго зямнога, матэрыяльна-бытавога. Горача любячы сына, яна ўсімі сіламі і сродкамі перашкаджае Феадосію стаць манахам-аскетам і аддацца служэнню Богу. На гэтым і будуецца канфлікт у пачатку жыція. Асноўная частка твора прысвечана апісанню падзвіжніцкага жыцця Феадосія ў манастыры, яго духоўнага самаўдасканальвання і кар'еры ад простага манаха да ігумена. Тут сумяшчаюцца два планы: з аднаго боку, агіяграфічная ідэалізацыя вобраза святога ўгодніка і яго панегірычна-рытарычнае ўслаўленне, а з другога – праўдзівы паказ рэальна-гістарычнага чалавека з будзённымі, зямнымі клопатамі і справамі, рэалістычнае апісанне суровага манастырскага жыцця. Паступова біяграфічная аповесць пераходзіць у своеасаблівы збор навел, кожная з якіх служыць ілюстрацыяй святасці галоўнага героя, яго найлепшых чалавечых дабрачыннасцей. Характэрная асаблівасць гэтага жыція – спалучэнне жыццяпісу Феадосія з гісторыяй Кіева-Пячорскага манастыра, важнага цэнтра культуры Кіеўскай Русі, дзе былі створаны многія выдатныя помнікі старажытнарускага пісьменства і ўзгадаваны цэлы шэраг вядомых царкоўна-палітычных і культурных дзеячаў усходніх славян.

«Жыццё Феадосія Пячорскага» паслужыла адной з літаратурных крыніц Кіева-Пячорскага пацерыка, што ўяўляе сабой серыю займальных дыдактычных навел з жыцця пячорскіх манахаў. Пачатак зборніку паклала перапіска ўладзіміра-суздальскага епіскапа Сімона з кіеўскім манахам Палікарпам, якія жылі ў канцы XII – першай палове XIII ст. Да іх апавяданняў былі далучаны «Жыццё Феадосія Пячорскага», летапісныя апавяданні пра пячорскіх манахаў і іншыя творы. Асноўнай жа крыніцай Кіева-Пячорскага пацерыка паслужылі вусныя легенды і паданні, якія бытавалі ў сценах славутага манастыра. Зразумела, рэчаіснасць адлюстравана ў пацерыку з пункту погляду царкоўна-рэлігійных ідэалаў, у ім услаўляецца аскетычнае жыццё, а станоўчымі героямі выступаюць манахі, якіх сёння мы ўяўляем нейкімі дзівакамі, людзьмі, адарванымі ад жыцця, крайне адсталымі, прымітыўнымі і кансерватыўнымі. Не трэба, аднак, забываць, што ў эпоху Сярэднявечча манастыры былі важнымі цэнтрамі пісьменства, а найбольш адукаваныя манахі – актыўнымі ўдзельнікамі культурнага прагрэсу. Менавіта як помнік культуры свайго часу, старажытнарускай літаратуры і выклікае гэты зборнік найбольшую цікавасць. Жывасць і разнастайнасць займальнага сюжэтнага апавядання, спалучэнне гістарычна-дакладнага і літаратурнага, рэальнай жыццёвай праўды і фантазіі, будзённа-бытавога і ўзнёслага, незвычайнага, «прывабнасць прастаты і вымыслу» Кіева-Пячорскага пацерыка, пра якую гаварыў А.С. Пушкін, на працягу стагоддзяў прыцягвалі чытачоў.

Апрача жыцій агульнарускага характару, якія ствараліся ў Кіеве, у эпоху феадальнай раздробленасці ў сувязі з ростам грамадска-палітычнай самастойнасці асобных зямель, развіццём у іх культуры і пісьменства, агіяграфічныя творы пачалі ўзнікаць у іншых гарадах Русі: у Полацку, Смаленску, Пскове, Ноўгарадзе. Як і кіеўскія жыціі, яны ўяўляюць сабою своеасаблівыя гістарычныя аповесці, мастацкія нарысы жыцця герояў, выдатных людзей часу, якія вызначыліся сваімі ўчынкамі, сваёй дзейнасцю, сваімі духоўнымі якасцямі і заслужылі добрай памяці і ўшанавання.

У XII ст. у Полацку жыла Ефрасіння-Прадслава, унучка князя Усяслава Чарадзея. Яшчэ зусім юнай яна пакінула свецкае жыццё і пайшла ў манастыр. Падзвіжніцкая дзейнасць Ефрасінні спрыяла развіццю асветы, культуры і мастацтва ў Полацкай зямлі. З яе імем звязана будаўніцтва дзвюх цэркваў у Полацку, заснаванне манастыра, стварэнне выдатнага помніка прыкладнога мастацтва Старажытнай Русі – славутага крыжа Лазара Богшы і іншыя культурныя пачынанні. Пад канец жыцця яна падарожнічала ў «святую зямлю» Палесціну, памерла ў Ерусаліме ў 1173 г. У канцы XII – пачатку XIII ст. было напісана на царкоўнаславянскай мове «Жыццё Ефрасінні Полацкай». Галоўная гераіня паказана як асветніца, што з маладых гадоў выявіла незвычайную любоў да ведаў, да духоўнага самаўдасканалення і бачыла сваё прызванне ў тым, каб служыць умацаванню хрысціянства ў Полацкай зямлі і ўзняць культурна-асветніцкі і маральны ўзровень сваіх суайчыннікаў. Яна сама перапісвала кнігі, клапацілася пра будаўніцтва ў Полацку новых храмаў і манастыроў, маладзейшых вучыла «чистоте душевной». У «Жыцці Ефрасінні Полацкай» у храналагічнай паслядоўнасці выкладзены асноўныя этапы біяграфіі гераіні. Твор вылучаецца спакойным тонам апавядання, павольным разгортваннем падзей. Кульмінацыі дзеянне дасягае тады, калі зусім яшчэ юная Прадслава (свецкае імя) канчаткова вырашае назаўсёды пакінуць свет і самаахвярна падацца ў манастыр. Горка плача цётка, у роспачы бацька. «Жалостно терзаше власы главы своея», ён галосіць: «Горе мне, чадо мое! По что се сотворила еси, печаль души моей принесе? Люте мне, чадо мое сладкое, жалости сердца моего! О горе мне, чадо мое милое!» Аднак мэтаімкнёная і настойлівая Ефрасіння застаецца непахіснай. Паступова, але ўпэўнена яна здзяйсняе ўсе свае планы і задумы. Нягледзячы на адсутнасць знешняй займальнасці, у жыціі адчуваецца ўнутраная напружанасць, высокая духоўная страсць і апантанасць падзвіжніка, які глыбока верыць у сваю высокую місію на зямлі. Твор завяршае панегірычная пахвала гераіні. З аднаго боку, аўтар не меў права не прытрымлівацца асноўных правіл нарматыўнай хрысціянскай эстэтыкі для агіяграфічыага жанру, якія патрабавалі паказу ідэальнага героя, таму Ефрасіння значна прыўзнята, ідзалізавана і пазбаўлена многіх жывых, індывідуальных рыс. З другога – ён не мог зусім адрывацца ад жыцця, цалкам ігнараваць факты біяграфіі гераіні, таму ў творы адносна мала цудоўнага, незвычайнага, а літаратурны схематызм і ўмоўнасць, дыдактычная рыторыка і мастацкі вымысел спалучаюцца з гістарычнай дакладнасцю, жывасцю і жыццёвай праўдзівасцю апавядання. Сэнс жыція ў гарачай пропаведзі асветы, духоўнай дасканаласці чалавека, падзвіжніцтва ў імя ідэі, хрысціянскага гуманізму. «Жыццё Ефрасінні Полацкай» асабліва цікавае і каштоўнае як адзін з першых твораў, напісаных на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Твор мясцовы па змесце і паходжанні, помнік рэгіянальнага пісьменства, якое было своеасаблівым пераходным мостам ад літаратуры агульнарускай да ўласна беларускай. Гэтае жыціе ў жанравых адносінах аб'ядноўвае біяграфічную аповесць, хаджэнне і пахвалу і стаіць ля вытокаў беларускай арыгінальнай гістарычнай прозы старажытнага перыяду.

Вобраз Ефрасінні Полацкай стала «прапісаўся» ва ўсходнеславянскай культуры. Адразу пасля смерці яна была ўзведзена рускай праваслаўнай царквой у ранг святых, а ў 1547 г. афіцыйна кананізавана. 23 мая лічыцца у рускім праваслаўным календары яе днём. У 1870 г. рэшткі святой Ефрасінні былі перавезены з Кіева-Пячэрскай лаўры (туды яны трапілі ў 1178 г.) у Полацк; у 1910 г. усе мошчы беларускай асветніцы вярнуліся на радзіму, у Полацк (Спаса-Ефрасінеўская царква). Дарэчы, дзякуючы гэтым падзеям, да гісторыі выдатнай усходнеславянскай асветніцы далучылася пэўным чынам і Гомельшчына. Як сведчанне вялікай папулярнасці Е. Полацкай ва ўсходніх славян з’яўляюцца дайшоўшыя да нас царкоўныя спевы 16–18 стст. аб ёй. Легендарнае жыццё Ефрасінні Полацкай стала аб’ектам адлюстравання ў творах многіх беларускіх пісьменнікаў (У. Арлоў, В. Іпатава, І. Чыгрынаў і інш.).

У XII–XIII ст. мясцовая літаратура пачала зараджацца і ў суседнім з Полацкам Смаленску. Як і полацкая, яна таксама развівалася ў русле агульнарускіх культурных традыцый і моцна апіралася на кіеўскую літаратурную спадчыну. Дзесьці ў сярэдзіне XIII ст. мясцовы манах Яфрэм напісаў жыціе, прысвечанае смаленскаму прапаведніку Аўрамію, які жыў у другой палове XII – пачатку XIII ст. У цэнтры твора апісанне цяжкіх фізічных і духоўных выпрабаванняў галоўнага героя, яго вельмі нялёгкага, цярністага шляху да ўсеагульнага прызнання. Высокая адукаванасць і папулярнасць Аўрамія выклікалі зайздрасць і лютую нянавісць мясцовага духавенства. Яно ўзвяло на яго паклёп, абвінаваціла ў ерасі і разам з фанатычным раз'юшаным натоўпам учыніла публічны здзек з яго і асмяянне. Толькі дзякуючы незвычайнай вытрымцы, стойкасці, высакароднасці Аўрамій змог атрымаць маральную перамогу. Дынамічнае развіццё дзеяння і драматычнае напружанне сюжэта прыкметна запавольваецца і паслабляецца ў творы лірычнымі адступленнямі і багаслоўскімі разважаннямі аўтара, для якога царкоўна-рэлігійныя і маральна-дыдактычныя мэты былі галоўнымі. «Жыццё Аўрамія Смаленскага» вылучаецца сярод іншых агіяграфічных твораў як сваім зместам і героем, так і тым, што ў аснове яго сюжэта ляжыць новы тып канфлікту: галоўнаму герою супрацьстаяць не паганыя іншапляменнікі – язычнікі, а фанатычны, варожа настроены натоўп адзінаверных хрысціян.

2.2 Аратарская проза

Значнага развіцця дасягнула на Русі аратарская проза. Яна ўзнікла пад уплывам класічных узораў грэка-візантыйскай патрыстыкі, створанай айцамі царквы. Помнікі царкоўнага і свецкага красамоўства паводле характару падзяляюцца на дыдактычныя (павучальныя) і ўрачыстыя. Сярод нешматлікіх твораў арыгінальнай старажытнарускай павучальнай літаратуры найбольш вядомы павучанні Лукі Жыдзяты, Феадосія Пячорскага і Уладзіміра Манамаха, у якіх аўтары, зыходзячы з прынцыпаў хрысціянскай этыкі і народнай маралі, выкладаюць правілы паводзін чалавека.

Відным прадстаўніком урачыстага красамоўства старажытнай Русі быў кіеўскі мітрапаліт Іларыён. Яму належыць славутае «Слова пра закон і дар божы» (1037–1050). Асноўны змест гэтага твора – услаўленне новай веры і магутнасці Кіеўскай дзяржавы; галоўная ідэя – пропаведзь яе палітычнай і царкоўнай незалежнасці ад Візантыі. Цэнтральную частку твора займае пахвала-панегірык князю Уладзіміру як храбраму воіну, мудраму валадару, настаўніку-асветніку, што садзейнічаў умацаванню міжнароднага аўтарытэту Рускай зямлі і ўсталяваў на землях усходніх славян хрысціянства. Узнёсла-рытарычнае паводле стылю, стройнае па кампазіцыі і глыбока патрыятычнае «Слова» Іларыёна – своеасаблівы гімн Русі, што, як кажа аўтар, «ведома и слышима есть всеми концы земли».

Высокаадукаванай асобай у XII ст. быў Клімент Смаляціч, царкоўны дзеяч і пісьменнік-прапаведнік. Сваю кар'еру ён пачаў манахам у Смаленску, у 1147 г. быў узведзены на пасаду кіеўскага мітрапаліта. Як піша старажытнарускі летапісец, Клімент «бысть книжник и философ так, якож в Руской земли не бяшеть, бо зело книжен и учителен и философ великий, и много писання написав». Захаваўся адзін яго твор – «Пасланне Фаме прэсвітэру», які абвінавачваў пісьменніка ў тым, што апошні ў сваіх творах больш апіраўся на філосафаў-язычнікаў Арыстоцеля і Платона, чым на хрысціянскія аўтарытэты. Для творчай манеры Смаляціча характэрны алегарычна-сімвалічны падыход да Свяшчэннага Пісання, іншасказальнае тлумачэнне біблейскіх тэкстаў.

Славай Златавуста карыстаўся на Русі Кірыла Тураўскі (каля 1130–1182 гг.), пісьменнік-прапаведнік і царкоўна-палітычны дзеяч, выдатны майстар аратарскай прозы. Ён нарадзіўся ў Тураве, сталіцы княства, якое знаходзілася тады ў сферы магутнага культурна-палітычнага ўплыву блізкага Кіева. Паходзіў з сям'і багатых мяшчан. У родным горадзе Кірыла атрымаў вельмі высокую на той час адукацыю. Даволі рана пастрыгся ў манахі ў мясцовым манастыры і аддаўся літаратурнай творчасці. Дзякуючы ўсебаковай падрыхтаванасці, глыбокаму веданню хрысціянскай літаратуры, вялікаму таленту пісьменніка і аратара, прыкладным паводзінам ён набыў высокі аўтарытэт у родным горадзе і быў абраны тураўскім епіскапам.

Кірыла Тураўскі быў яркай творчай асобай, арыгінальным і таленавітым мастаком слова, сапраўдным паэтам. Ён праславіўся як выдатны прамоўца, пранікнёны прапаведнік, што горача клапаціўся пра культурнае развіццё і духоўную дасканаласць суайчыннікаў. Абапіраючыся на лепшыя традыцыі антычнай і візантыйскай аратарскай прозы, ён давёў старажытнарускае ўрачыстае красамоўства да ўзорных вяршынь. Захавалася значная творчая спадчына гэтага пісьменніка. Яго пяру бясспрэчна належаць «Аповесць пра беларызца і манаства», «Казанне пра чарнарызскі чын», «Аповесць пра бяспечнага цара і яго мудрага саветніка», 2 каноны, 8 слоў-павучанняў, як напрыклад, «Слова на вербніцу», «Слова на вялікдзень», «Слова на ўшэсце» і каля 30 малітваў.

Найбольш ярка магутны паэтычны талент пісьменніка-мастака выявіўся ў яго словах з нагоды розных царкоўна-рэлігійных свят. Праз традыцыйнасць зместу, звязанага з біблейскай тэматыкай, і рэлігійную абалонку гэтых твораў шырока прарываецца сапраўднае захапленне чалавека радасцю жыцця і пазнання, хараством прыроды, яго неадольнае імкненне да духоўнай дасканаласці, да ідэалу. Словы вылучаюцца незвычайным багаццем вобразаў і паэтычнай мовы, глыбокай эмацыянальнасцю і лірычным драматызмам, вялікай мастацкай сілай. Пісьменнік шырока карыстаўся эпітэтамі і метафарамі, воклічамі і зваротамі, ствараў разгорнутыя параўнанні, тонка адчуваў стылістычнае адзінства і мастацкую цэласнасць твора. Каб зрабіць больш зразумелымі, даступнымі і нагляднымі высокія ідэі і абстрактныя ісціны, але не збіцца на прамы дыдактызм і голую рыторыку, Кірыла Тураўскі найчасцей звяртаўся да алегарычна-сімвалічнага тлумачэння біблейскіх тэкстаў і з'яў прыроды – галоўнага яго ма