Скачать

Уладзіслаў Галубок, Еўсцігней Міровіч i Уладзімір Дубоўка – беларускiя пiсьменнiкi першай паловы XX ст.

Уладзіслаў Галубок, Еўсцігней Міровіч i Уладзімір Дубоўка – беларускiя пiсьменнiкi першай половы XX ст.

ЗМЕСТ

1. Уладзіслаў Галубок, Еўсцігней Міровіч i Уладзімір Дубоўка – беларускiя пiсьменнiкi першай половы XX ст.

1.1 Уладзіслаў Галубок

1.2 Еўсцігней Міровіч

1.3 Уладзімір Дубоўка

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ

1. Уладзіслаў Галубок, Еўсцігней Міровіч i Уладзімір Дубоўка – беларускiя пiсьменнiкi першай половы XX ст.

1.1 Уладзіслаў Галубок

Уладзіслаў Галубок (сапр. Голуб Уладзіслаў Іосіфавіч) – вядомы беларускі пісьменнік-нашанівец, акцёр, рэжысёр, арганізатар тэатра, мастак – нарадзіўся 15 мая 1882 г. на станцыі Лясная Навагрудскага павета Мінскай губерні (цяпер Баранавіцкі р-н Брэсцкай вобл.) у сям'і рабочага-чыгуначніка. Дзяцінства і юнацтва прайшлі ў Мінску, дзе бацька працаваў слесарам дэпо. Вучыўся ў царкоўнапрыходскай школе, Мінскім гарадскім вучылішчы. Вучобу давялося перапыніць, бо ў 1905 г. трагічна загінуў бацька. Будучы драматург працаваў грузчыкам на чыгунцы, прыказчыкам у магазіне, слесарам у Мінскім лакаматыўным дэпо. У 1906 г. экстэрнам здаў экзамен за поўны курс гарадскога вучылішча. У гэты ж час выявіў здольнасці ў музыцы і асабліва ў жывапісе. Вучыўся спачатку ў мінскага мастака Пракоф'ева, а затым у Яроменкі і Сухоўскага. Наогул жа за ўсё сваё жыццё У. Галубок напісаў больш за 50 карцін. Асабліва ўдаваліся яму пейзажы, лепшыя сярод якіх «Раніцай», «Туман», «На рацэ Бярозе», «Сож» і інш. Мастакоўскі талент вельмі спатрэбіўся У. Галубку пазней, калі быў заснаваны вандроўны тэатр, для пастановак якога прыходзілася часта маляваць дэкарацыі.

У. Галубок яшчэ да рэвалюцыі далучыўся да беларускага культурна-асветніцкага руху. Значны ўплыў на У. Галубка аказаў А. Паўловіч, які ўвёў яго ў пісьменніцкае асяроддзе, што групавалася вакол газеты «Наша Ніва». Там У. Галубок пазнаёміўся з Я. Купалам, Я. Коласам, М. Багдановічам, З. Бядулем і інш. У 1908 г. у "Нашай Ніве" быў надрукаваны першы мастацкі твор пісьменніка – апавяданне «На вяселле». Друкаваўся У. Галубок таксама ў часопісе «Лучынка», альманаху «Маладая Беларусь», іншых тагачасных перыядычных выданнях. У 1913 г. выйшаў зборнік прозы У. Галубка «Апавяданні». Змешчаныя ў ім творы нагадвалі так званую народную прозу, напісаную ў асноўным у жартоўна-гумарыстычным ключы, з элементамі анекдатызму. Самыя арыгінальныя апавяданні пісьменніка – гэта «Не паклаўшы, не возьмеш», «Чужое смачней», «Дарагія лекі», «Адукаваная кабыла», "Посная гусяціна", "Журавінка", "Марымонавы сабакі" і інш. М. Багдановіч у «Аглядзе беларускай краснай пісьменнасці 1911–1913 гадоў» пісаў: «Галубок, як і раньш, пісаў бойкія і вясёлыя апавяданні, да чаго меў праўдзівую здольнасць. Мова іх заўсягды жывая, тэмы іншы раз даволі цікавыя».

Спрабаваў пісаць малады У. Галубок і вершы (да нас дайшло толькі шэсць яго паэтычных твораў: "Доля мужыка", "Чакай, браце", "Забытая хатка", "Сярмяжнік", "Будучыня", "Хачу мець зямельку і мру без работы"), у цэнтры якіх звычайна знаходзіўся беларускі селянін-гаротнік.

Да нацыянальнага беларускага тэатра У. Галубок далучыўся яшчэ да рэвалюцыі, калі спрабаваў свае сілы ў якасці акцёра ў Першым таварыстве беларускай драмы і камедыі, галоўным арганізатарам якога быў Ф. Ждановіч. У 1917 г., калі таварыства пасля пэўнага перапынку ўзнавіла сваю дзейнасць, Галубок яшчэ больш актыўна ўключаецца ў яго працу. Прычым выступае ў ім не толькі ў якасці акцёра, але і сам спрабуе пісаць п'есы. У 1920 г. У. Галубок стварае ўласны тэатральны калектыў – Трупу беларускіх артыстаў пад загадам Галубка пры Беларускім рабочым клубе ў Мінску (з 1926 г. называлася Беларускім дзяржаўным вандроўным тэатрам). Тут найбольш поўна і ярка раскрыўся яго шматгранны талент рэжысёра, акцёра, арганізатара. У. Галубок наследаваў і развіваў традыцыі беларускага народнага тэатра, Першай беларускай трупы Ігната Буйніцкага. Са сваім калектывам У. Галубок аб'ездзіў практычна ўсю тагачасную Беларусь, даўшы пры гэтым некалькі тысяч спектакляў. Таму відаць ёсць нейкая вышэйшая справядлівасць у тым, што яму першаму ў рэспубліцы было нададзена званне Народнага артыста Беларусі (1928). У 1932 г. тэатр Галубка быў пераведзены ў разрад стацыянарных з базай у Гомелі і стаў імянавацца БДТ-3 (Заканамерна ўзнікае пытанне: чаму наш Гомельскі абласны драматычны тэатр вядзе сваё летазлічэнне з 1939 г., а не раней? Дадзеныя, яўна няправільныя, звесткі і па сёння распаўсюджваюцца сярод мясцовай інтэлігенцыі фактам адлюстравання на выставе ў файе памяшкання тэатра? Думаецца, што нашыя філолагі і гісторыкі павінны ўмяшацца ў гэтую сітуацыю). Адбылося быццам бы, на першы погляд, лепшае. Але гэта толькі было знешне. На самой жа справе тэатр страціў сваю спецыфіку, ранейшыя сувязі з сялянствам, згубіў рухомасць. Самога ж Галубка практычна адправілі ў высылку. Уладзіслаў Іосіфавіч цяжка ўспрыняў змены ў тэатры, яго арыентацыю на аголены паказ класавай барацьбы, адыход ад мастацкасці ў бок лозунгавасці. Ён скараціў свой удзел у пастаноўках як артыст і мастак. Яму не маглі дараваць патрыятычную дзейнасць, шальмавалі за ўяўны нацыяналізм. У 1937 г. У. Галубок быў рэпрэсіраваны (пры арышце прапаў яго куфар з рукапісамі; большасць беларускіх вучоных-літаратуразнаўцаў лічыць, што ён трапіў да вядомага "магільшчыка" беларускай літаратуры, цесна звязанага з карнымі органамі, В. Вольскага, які потым выкарыстаў гэты матэрыял пры напісанні п'ес "Несцерка", "Цудоўная дудка", "Дзед і жораў"). Месца пахавання У. Галубка невядома. 26.8.1957 г. выдатны беларускі пісьменнік і тэатральны дзеяч быў рэабілітаваны.

У. Галубок з'яўляецца аўтарам каля 40 п'ес. Да нас дайшлі толькі 13 з іх (тэксты астатніх згубіліся). Гэта драмы "Апошняе спатканне", "Бязвінная кроў", "Ганка", "Бязродны", "Белы вянок", "Пан Сурынта", "Плытагоны", "Краб", "Белая зброя" і камедыі "Пісаравы імяніны", "Суд", "Ветрагоны", "Ліпавічок".

Драма "Апошняе спатканне" змяшчае ў сабе даволі моцны меладраматычны струмень. Сюжэт яе будуецца на трагічным лёсе вясковых братоў-блізнят Якіма і Рыгора, якія ўключыліся ў рэвалюцыйную барацьбу, але былі схоплены паліцыяй. Яны дзейнічаюць асобна (Якім у горадзе, а Рыгор на вёсцы) і сустракаюцца толькі перад смерцю-пакараннем, адкуль і назва п'есы.

Трагічны лёс вясковай дзяўчыны Ганкі, якая стала ахвярай няспраўджанага кахання, перададзены пісьменнікам у аднайменнай п'есе, якая таксама нясе ў сабе элементы меладраматызму.

Барацьба простых людзей-беларусаў з панамі-прыгнятальнікамі ў далёкім ХVІІ стагоддзі знаходзіцца ў цэнтры п'есы У. Галубка "Пан Сурынта".

Надзвычай папулярнымі ў 1920-я гг. былі камедыі У. Галубка "Пісаравы імяніны" і "Суд". Прычым, яны ставіліся не толькі калектывам У. Галубка, але і іншымі трупамі. Дадзены творы ўзнаўляліся нават на сцэне БДТ-1 (сённяшні Купалаўскі тэатр).

У аднаактоўцы «Пісаравы імяніны» (напісана на аснове аднайменнага апавядання Я. Коласа) няма герояў – носьбітаў пэўных ідэйных, маральных пазіцый, якія непасрэдна ўступаюць у драматычную барацьбу. Канфлікт дадзенай рэчы У. Галубка грунтуецца на неадпаведнасці паміж знешняй, напускной значнасцю, «уладарнасцю», «інтэлігентнасцю» і ўнутранай пустатой, нікчэмнасцю і разбэшчанасцю. У гэтым яго адметнасць. Ролю станоўчага героя адыгрывае тут смех, праз які «прапускаецца» літаральна ўсё. Аб’ектам высмейвання ў «Пісаравых імянінах» сталі прадстаўнікі валасной улады і мясцовай «інтэлігенцыі». «Сродкамі сатыры і гумару,– зазначае А. Семяновіч,– драматург стварае мастацкія вобразы-тыпы, якія ўвасабляюць старую чыноўна-бюракратычную «гвардыю» царскай Расіі ў сельскай мясцовасці». Адной з важнейшых і адразу заўважальных характарыстык некаторых прадстаўнікоў гэтай «гвардыі» з’яўляюцца «гаворачыя» прозвішчы: Біч, Набінос, Лупадзёр, Абібок. Яны надаюць персанажам значную абагульняючую сілу і выражаюць аўтарскую маральную і сацыяльную ацэнку. Шырока выкарыстоўваецца У. Галубком і прыём самарэкамендацыі і самараскрыцця дзеючых асоб, які бярэ свае вытокі ў народным тэатры. Наогул, драматург даволі плённа выкарыстаў у «Пісаравых імянінах» традыцыі беларускага народнага тэатра. Убоства думак, ідэалаў, духоўных запатрабаванняў дзеючых асоб «Пісаравых імянін» вельмі добра перадаецца драматургам праз мову.

Распачатую ў «Пісаравых імянінах» лінію па сатырычнаму высмейванню прадстаўнікоў царскай валасной улады і бюракратычнага чыноўніцтва У. Галубок працягнуў у аднаактоўцы «Суд» (1920). Фабула камедыі «Суд» наступная: селянін Гарбуз прыйшоў у панскі двор, каб забраць сваю карову, якую дваровыя завярнулі да сябе за тое, што яна зрабіла невялікую патраву; у выніку сутычкі з панскім упраўляючым і яго паслугачамі Гарбуз не далічваецца трох зубоў і паловы барады; падаўшы на аканома ў валасны суд, Гарбуз разам з жонкай і сведкам Авечкам аказваюцца ў выніку вінаватымі і павінны адсядзець трое сутак у халоднай. Асноўным аб’ектам аўтарскага адлюстравання ў камедыі сталі вобразы валасных чыноўнікаў (Пісара, Старшыні і Суддзі), якія вяршылі суды над мясцовым насельніцтвам так, як ім гэта было патрэбна і выгадна. Да названай кагорты прымыкае Упраўляючы, на якога якраз і падаў у суд Гарбуз. Зразумела, што У. Галубок не пакідае па-за ўвагай і ахвяр падобнага «судзёўства» (Гарбуза, яго жонку і сведку Авечку). Даволі цікавай фігурай выступае ў творы стораж Мірон, якому прыходзіцца быць своеасаблівым буферам паміж суддзямі і сялянамі.

Арыгінальнымі мастацкімі творамі з'яўляюцца таксама аднаактоўкі У. Галубка "Белы вянок" і "Ліпавічок".

У 1921 г. У. Галубком была напісана аднаактоўка «Акрываўлены падатак», прысвечаная адлюстраванню жыцця сялян у Заходняй Беларусі. У дадзеным творы драматург засяродзіў увагу на маральна-этычных пытаннях, якія вельмі цесна пераплецены з сацыяльнымі і ў многім абумоўлены імі. Селянін-арандатар Гарасім ніяк не можа аддаць пану падаткі, бо няма чым плаціць. Пан прысылае вось ужо чацвёртую павестку, а затым накіроўвае свайго войта, які пагражае Гарасіму выкінуць яго разам з сям’ёй «вон з панскіх абшараў». Гарасім у адчаі. Уедлівая і настырная жонка падказвае выхад: забіць разносніцу тавараў і прысвоіць яе грошы. Пасля пакутлівага роздуму, падпоены жонкай, Гарасім згаджаецца на забойства разносніцы, бо яму не дае спакою страшэнны прывід: маленькая дачка Аксіння стане жабрачкай. У першым варыянце п’есы фінал атрымліваўся надзвычай жахлівым: у выніку трагічнай памылкі Гарасім замест разносніцы забіваў сякерай дачку. У такім выглядзе (менавіта з такой канцоўкай) п’еса ставілася тэатрам У. Галубка. Аднак дадзены фінал не зусім задавальняў драматурга. Да ўсяго яшчэ яго, як указвае А. Атрошчанка, не прымала крытыка. Таму пры выданні ў 1929 г. п’есы асобнай брашурай У. Галубок перарабіў фінал (калі Гарасім замахваўся сякерай, Аксіння нечакана прасыналася; забойства ў выніку не адбывалася), даўшы пры гэтым твору новую назву – «Белы вянок».

Аднаактоўка «Ліпавічок» была напісана драматургам прыкладна ў 1928 г. Сюжэт гэтай камедыі грунтуецца на казачна-фантастычнай гісторыі, якая адбылася з Дзедам і Бабай, калі да іх, бяздзетных, зайшоў у хату пасля кірмашу сусед Цярэшка. У мяху Цярэшкі сярод набытых на кірмашы рэчаў і гасцінцаў Баба запрыкмеціла Ліпавічка – невялікую драўляную ляльку. Сусед тлумачыць, што яна незвычайная: варта яе палажыць у калыску, палюляць – і яна ажыве. Цярэшка, падараваўшы старым Ліпавічка, ідзе дамоў. Калі Дзед з Бабай пачынаюць калыхаць-люляць Ліпавічка, замест аднаго дзіцяці з’яўляецца аж сямёра. Цяпер у хаце становіцца не тое, каб весела, а і шумна. Вяскоўцы дзівяцца, адкуль у Дзеда з Бабай столькі дзяцей. Умела ўплёўшы ў сюжэтную канву камедыі элементы беларускіх народных казак, песень, гульняў, У. Галубок стварыў даволі цікавае і маляўнічае прадстаўленне, поўнае лірызму і мяккага, дабрадушнага гумару. «Свабодна, без ніякага аўтарскага «ціску» развіваецца дзеянне, пераходзячы ў песні і жартоўныя эпізоды,– піша А. Саннікаў.– Добразычлівы гумар асвятляе характары дзеючых асоб, смех з іх недарэчных дзеянняў прасякнут спачуваннем іх добрым якасцям; некалькі прыглушаныя фарбы, нечаканая іронія ствараюць непаўторны настрой, які папярэднічае вясёлым песням і танцам у канцы п’есы. П’еса паказвае багацце і хараство беларускага фальклору, раскрывае яго самыя прывабныя бакі». Дзякуючы нашым рэжысёрам, п’еса «Ліпавічок» набыла сцэнічнае жыццё: у 1969 г. яе, крыху дапрацаваўшы (не ў літаральным сэнсе, а толькі ў плане дабаўлення матэрыялу да асноўнага твора, каб атрымаўся поўнафарматны спектакль), паставіў А. Ляляўскі ў Дзяржаўным тэатры лялек БССР. Спектакль па дадзеным творы складаўся з дзвюх частак. У аснову першай лёг сюжэт уласна «Ліпавічка». Другая частка, тэкст якой напісаў сам А. Ляляўскі, развівала дзеянне далей. У ёй Дзед і Баба змагаюцца за правільнае выхаванне дзяцей з чарцянятамі Вушасцікам і Лабасцікам. Спектакль «Ліпавічкі» карыстаўся папулярнасцю ў маленькага гледача.

1.2 Еўсцігней Міровіч

Еўсцігней Афінагенавіч Міровіч (сапр. прозвішча Дунаеў) нарадзіўся 29 ліпеня 1878 г. у Пецярбургу ў сям'і чыгуначніка. Бацькі Е. Міровіча былі родам з Беларусі (з былой Віцебскай губ.), але жыццёвыя акалічнасці прывялі іх на працу ў Пецярбург. Пасля заканчэння пачатковай школы і Самсонаўскага рэальнага вучылішча Сцеша Дунаеў вучыўся ў школе малявання пры Акадэміі мастацтваў і паспяхова здаў выпускныя экзамены. Але яго вабіў тэатр. Ён паступіў на двухгадовыя Тэатральныя курсы імя Ф. Волкава, рабіў паспяховыя крокі на прафесійнай сцэне (з 1900 г. працаваў у Адміралцейскім, потым у Кацярынінскім тэатрах). У 1906 г. стаў правадзейным членам С.-Пецярбургскага саюза драматычных і музычных пісьменнікаў. Плённая і паспяховая дзейнасць Е. Міровіча як акцёра і рэжысёра пецярбургскіх тэатраў працягвалася да 1918 г. У 1919 г. у складзе гастрольнай трупы Ліцейнага тэатра ён паехаў на радзіму бацькоў, выступаў у Віцебску, Гомелі, Мінску. З гэтага часу яго творчая дзейнасць цесна звязана з Беларуссю. Ён быў акцёрам і рэжысёрам Мінскага гарнізоннага тэатра (1919), Тэатра рэвалюцыйнай сатыры (1921), рускага тэатра «Шануар» (1922). У 1921–1931 г. Міровіч з'яўляецца мастацкім кіраўніком БДТ-1 (Беларускага тэатра імя Я. Купалы). Яму даводзілася вырашаць складаныя на той час праблемы акцёрскіх кадраў, нацыянальнага рэпертуару. Е. Міровіч вывучаў гісторыю і культуру, побыт і традыцыі беларускага народа. Падтрымліваў творчую моладзь, заахвочваў да напісання нацыянальных па каларыту і тэматыцы п'ес, дапамагаў давесці іх да сцэнічнага ўвасаблення. Першы такі спектакль быў пастаўлены Е. Міровічам у БДТ-1 па п'есе М. Чарота «На купалле» (1921). Ён меў поспех у гледачоў, паказваўся на фестывалі ў Маскве (1923), стварыў папулярнасць драматургу, рэжысёру і акцёрам. Е. Міровіч адкрыў для тэатра такіх таленавітых драматургаў, як В. Шашалевіч, Л. Родзевіч, В. Гарбацэвіч, Я. Рамановіч, Р. Кобец, Д. Курдзін, ставіў іх п'есы. Выхаваў плеяду выдатных акцёраў купалаўскага тэатра (У. Уладамірскі, Г. Глебаў, Л. Ржэцкая і інш.). Чалавек высокай духоўнасці і культуры, Е. Міровіч энергічна і натхнёна ствараў сваю рэжысёрскую школу, абапіраючыся на лепшыя традыцыі сусветнага і рускага тэатральнага майстэрства, паслядоўна выкарыстоўваючы вопыт сістэмы К. Станіслаўскага ў рабоце з акцёрамі. Яго спектаклі вылучаліся псіхалагічнай праўдай характараў, майстэрствам акцёрскага пераўвасаблення, глыбінёй рэжысёрскага прачытання твораў, яркай сцэнічнасцю.

Гэтыя ж творчыя і педагагічныя прынцыпы Е. Міровіч паслядоўна праводзіў, працуючы ў іншых тэатрах Беларусі. У 1932 г. ён пераехаў у Гомель, кіраваў мясцовым тэатрам рабочай моладзі, які ў 1935 г. быў рэарганізаваны ім у Першы Беларускі калгасна-саўгасны тэатр. У 1937–1940 гг. Міровіч працуе на пасадзе мастацкага кіраўніка Тэатра юнага гледача БССР. Адначасова ён выкладаў майстэрства акцёра ў тэатральным вучылішчы (1938–1941; Мінск). У 1940 г. Е. Міровічу было прысвоена званне Народнага артыста Беларусі. У 1941–1945 гг. Е. Міровіч зноў з'яўляецца рэжысёрам купалаўскага тэатра. З 1945 г. – мастацкі кіраўнік і загадчык кафедры акцёрскага майстэрства Беларускага тэатральнага інстытута. Памёр Е. Міровіч 16 лютага 1952 г.

Першая п'еса Е. Міровіча «Апякун» (напісана ў 1904 г.) была забаронена для паказу ў тэатрах царскай цэнзурай. Такі ж лёс напаткаў і іншыя яго раннія творы: «Гнілыя ўстоі» (1905), «Сучасны вампір», «Ноч міліянера» (абедзве 1906). Пецярбургская публіка з драматургіяй Міровіча ўпершыню пазнаёмілася восенню 1910 г., калі на сцэне Ліцейнага тэатра мініяцюр была пастаўлена яго п'еса «Графіня Эльвіра». Поспех Міровіча-драматурга ўзрос з напісаннем і пастаноўкай п'ес «Тэатр купца Япішкіна» (пастаўлена ў 1914) і «Вова прыстасаваўея» (пастаўлена ў 1915). Апошняя п'еса абышла амаль усе сцэны прафесійных і аматарскіх тэатраў Расіі, ставілася яна і ў Мінску. Была экранізавана на Беларускім тэлебачанні (1978, рэж. В. Карпілаў). П'еса накіравана супраць ілжэпатрыятызму арыстакратычных колаў у час 1-й сусветнай вайны, трымалася на моцнай смехавай (нават саркастычнай) аснове, вылучалася выдатнымі сцэнічнымі якасцямі. У дакастрычніцкі час Е. Міровічам напісана больш за 50 п'ес.

Плённай была яго дзейнасць і як беларускага драматурга. Разумеючы патрэбу стварэння прафесійнага нацыянальнага тэатра і адчуваючы недахоп нацыянальнага драматургічнага матэрыялу, Е. Міровіч звярнуўся да вуснапаэтычнай творчасці і гісторыі беларускага народа. Паклаўшы ў аснову фальклорныя сюжэты, шырока выкарыстоўваючы элементы народных абрадаў і звычаяў, ён напісаў п'есы «Машэка», «Кат і сын» (пастаўлены ў 1923), камедыю «Каваль-ваявода» (пастаўлена ў 1925), стварыў першую беларускую гістарычную драму «Кастусь Каліноўскі» (пастаўлена ў 1923, экранізавана ў 1928). Творы яго мелі сцэнічны поспех, давалі штуршок развіццю беларускай нацыянальнай драматургіі. У 2-й палове 1920-х гг. гзтыя п'есы і спектаклі па іх падвяргаліся жорсткім нападкам вульгарна-сацыялагізатарскай крытыкі за так званы «нацыянал-дэмакратызм». У 1925 г. Е. Міровіч напісаў сатырычную камедыю «Кар'ера таварыша Брызгаліна» (прэм'ера адбылася 26.12.1925, пастаўлена таксама тэатрам Ленінградскага народнага дома), сюжэт якой быў непасрэдна звязаны з рэчаіснасцю 1920-х гадоў. Таленавіта напісаная п'еса, з ярка выпісаным вобразам цэнтральнага персанажа (былы царскі жандар, які стаў савецкім кіраўніком), з выкарыстаннем дэтэктыўных элементаў, здаецца, адпавядала ўсім канонам савецкай сцэнічнай класікі (і лічылася такой), аднак была ўсё ж данінай аўтара свайму часу, своеасаблівай мастацкай ілюстрацыяй канцэпцыі барацьбы партыі супраць так званых класава-варожых элементаў у сацыялістычным будаўніцтве. Вобраз Брызгаліна, «скрытага» ворага савецкай улады, быў папярэднікам Гарлахвацкага з сатырычнай камедыі К. Крапівы «Хто смяецца апошнім». Актуальнымі па тэматыцы, але больш слабымі ў мастацкіх адносінах былі п'есы Е. Міровіча «Перамога» (1926), «Запяюць верацёны» (1928). Спектакль па апошняй п'есе даў пачатак вядомай «тэатральнай дыскусіі». У перыяд калектывізацыі Міровіч стварыў некалькі п'ес на вясковую тэматыку: «Лён» (пастаўлена ў 1932) і «У вясновую ноч» (1934). Асноўная заслуга Е. Міровіча як беларускага драматурга – у стварэнні ім беларускай фальклорна-гераічнай і нацыянальна-гістарычнай драмы.

1.3 Уладзімір Дубоўка

п'еса творчы дубоўка міровіч

Уладзімір Мікалаевіч Дубоўка нарадзіўся 2 (15) ліпеня 1900 г. у в. Агароднікі Вілейскага павета Віленскай губерні (зараз – Пастаўскі раён Віцебскай вобласці) у сям'і селяніна. Бацька меў 6 дзесяцін зямлі, шэсць сыноў і адну дачку, увесь час цягнуўся да заробкаў на баку, пакуль канчаткова не стаў рабочым-інструментальшчыкам на Беларускай чыгунцы і не пераехаў з сям'ёй у 1915 г. на сталае жыхарства ў Маскву. Дзяцінства будучага паэта прайшло на вёсцы, аднак асноўным месцам жыхарства стала Масква. Яшчэ ў маленстве вялікае ўражанне на У. Дубоўку зрабіла беларуская вусная народная творчасць (казкі, песні і інш.), прыгажосць роднай прыроды. Першапачатковую адукацыю атрымаў у Манькаўскай школе. У 1912–14 гг. вучыўся ў Мядзельскім двухкласным вучылішчы. У 1918 г. скончыў Нова-Вілейскую настаўніцкую семінарыю, вучыўся ў Маскоўскім універсітэце, настаўнічаў на Тульшчыне (1918–20). У 1920–21 гг. служыў у Чырвонай Арміі, удзельнічаў у паходзе на Варшаву, пасля заканчэння вайны вёў барацьбу з бандытызмам. Пасля дэмабілізацыі працаваў метадыстам і інспектарам беларускіх школ у Наркамаце асветы РСФСР і займаўся у Вышэйшым літаратурна-мастацкім інстытуце імя В. Брусава, які скончыў у 1924 г. У 1922–25 гг. Дубоўка з’яўляўся рэдактарам беларускага тэксту «Весніка ЦВК, СНК і СПА Саюза ССР», адначасова ў 1923–24 гг. быў адказным сакратаром прадстаўніцтва БССР пры Урадзе СССР. Член літаратурна-мастацкай арганізацыі «Маладняк» ад часу яе ўзнікнення (1923): быў адказным сакратаром Цэнтральнага Бюро (ЦБ), рэдактарам некалькіх нумароў часопіса «Маладняк». Рэдагаваў часопіс «Беларускі піянер». У 1925 г. разам з А. Бабарэкам, К. Чорным, К. Крапівой, З. Бядулем, Я. Пушчам увайшоў у ініцыятыўную групу па арганізацыі літаратурна-мастацкага аб'яднання «Узвышша». Быў у складзе рэдкалегіі часопіса «Узвышша». Хоць пастаянна жыў у Маскве, але прымаў актыўны ўдзел у беларускім літаратурным руху – быў старшынёй маскоўскай філіі «Маладняка», друкаваў вершы ў альманахах беларускіх студэнтаў («Маладая Беларусь», «Змаганне»), з'яўляўся першым рэдактарам літаратурнай старонкі на беларускай мове (арганізоўвалася раз у два тыдні) у газеце «Гудок», быў ініцыятарам і адным з аўтараў выдадзенай у 1926 г. у Маскве кнігі «Якуб Колас у літаратурным жыцці». У 1924–27 гг. выкладаў беларускую літаратуру ў Камуністычным універсітэце народаў Захаду, у 1926–30 гг. рэдактар «Збору законаў і загадаў Рабоча-Сялянскага ўрада Саюза ССР». 20.7.1930 г. незаконна арыштаваны, 10.4.1931 асуджаны на 5 год высылкі у Яранск, а ў 1937 г. – на 10 год пазбаўлення волі. Пакаранне адбываў у Кіраўскай вобл., Чувашыі, на Далёкім Усходзе, у Грузіі, Краснаярскім краі. Працаваў тынкавальшчыкам, малярам, мулярам, столярам. Здаралася працаваць і на лягчэйшых работах – юрысконсультам, эканамістам, бухгалтарам. Увесь гэты час як пісьменнік У. Дубоўка нічога не рабіў. З 1958 г. (пасля рэабілітацыі) жыў да канца сваіх дзён у Маскве.

28 мая 1921 г. у газеце «Савецкая Беларусь» быў апублікаваны верш У. Дубоўкі «Сонца Беларусі», які з’явіўся пачаткам сталай творчасці аднаго з лепшых беларускіх паэтаў 1920-х гг. Гэты твор стаў як бы спраўджаннем прарочай мары Купалы («Не пагаснуць зоркі ў небе»). Дубоўка не тоіць радасці: «Як зорачкі ўночы... Заблішчэлі асветы гурткі». Ішла ў цямноту прыніжаных душ асвета. «Прачнуліся ўсе куткі!» – усклікнуў паэт у асвечана-ўскалыхнутых 20-гадах («Беларусь светам знання мы заллём!»). Маладому паэту гэтыя гады ўяўляліся «стромай», на якую, пераскочыўшы прадонне заняпаду, з «нізін» уздымаецца роднае людства, «сакаліная сям'я». Першы паэтычны зборнік У. Дубоўкі «Строма» (Вільня, 1923) мае яшчэ шмат зыходных матываў ад Купалы, Ясеніна, Брусава, Блока, аднак яны ўжо гадавалі і рысы самабытнага таленту, вялі яго ад небяспекі прымітыву і засілля сацыялогіі да пошуку паэтычных формаў, да культуры верша. Мяккай зоркай адлюстраваўся, нібы ў азёрных тонях бацькоўскага краю, шчыры лірызм, авеяны вабнай напеўнасцю, што ішла ад улюбёнасці ў песенныя скарбы народнай творчасці («Ноч наплакалі бярозы», «Вецер! Мой вольны браточак ты, вецер!»). Паэт прагнуў вятрыстага крылля, каб ляцець са «стромы» да тых, хто застаўся ў «нізіне», да роднай заходнебеларускай зямлі, па жывому адрэзанай ад Усходняй Беларусі. «Строму» працінае шчымлівая мальба на яе, на адзіна-цэлую: «О, Беларусь! Я на цябе малюся...», «Я кленчу на маленні...». Трохі пазней гэта чуллівая пяшчота набыла глыбіню гістарычнага вымярэння, выключную дасканаласць, строгасць формы ў вядомым шэдэўры патрыятычнай лірыкі «О Беларусь, мая шыпшына» (1925):

О Беларусь, мая шыпшына,

Зялёны ліст, чырвоны цвет!

У ветры дзікім не загінеш,

Чарнобылем не зарасцеш.

Хоць ёсць тут і чуйнасць пяшчоты («Пялёсткамі тваімі стану»), але як пасуровелі рэаліі часу, што сталі ўражлівымі дэталямі: малітва за Беларусь на зыходным парозе ў паэзію была, аказваецца, не проста дэклараваннем любові, а сыноўнім зваротам да ўсявышніх сіл, просьбай аб заступніцтве – малады паэт інтуітыўна ўгадваў тое, пра што сказалася з грозным прароцтвам у сярэдзіне 20-х гадоў, а затым сталася ў сярэдзіне 80-х, калі выбухнуў Чарнобыль. Атрутны «дзікі» вецер, які не перапыняўся ў гады ўладарства вярхоўнага сатрапа, у часы застою, рэзка падзьмуў і ў сярэдзіне 80-х гадоў.

Не дзіўна, што ў перыяд «маладнякоўства», калі адна за адной выходзілі ў свет Дубоўкавы кнігі паэзіі – «Там, дзе кіпарысы», «Трысцё» (абедзве – 1925), «Сгеdо» (1926), «Наля» (1927), да іх аўтара нарастаў недавер з боку вушастых цэрбераў таталітарнага рэжыму. Паэт паводзіў сябе натуральна – як і належыць творцу, не падладжваўся пад нарматывы афіцыёзу і дыктату, углядаўся ў трывожныя зігзагі часу, унутраным слыхам лавіў прадчуванні сваёй душы, пісаў, што ляжала на сэрцы і не пярэчыла ці пярэчыла кроўным ідэалам. Ён ніколі не быў у палоне ідылічнасці, нават калі пісаў пра Камуну Свету (пра гэту міражную краіну, ілюзорны Эдэм ёсць напамін нават у вершы «О Беларусь, мая шыпшына» («Імкнешся да Камуны Свету»), але ж ёсць там і больш рэальная вяшчуннасць, далёкая ад той ілюзіі, на якую тады хварэлі амаль пагалоўна). Да бачання свету паэт ставіцца філасафічна: кругагляд шырэе не толькі, калі глядзець з вяршыні, але і тады, калі спусцішся са «стромы» ў нізіны, нават у «балатавіны» жыцця («Балоты разлягліся абапал ракі»). У вершы «Не дзівіся» (1925) – уласна вызначаная мудрасць, выкладзеная з акцэнтацыяй рыфмічных сугучнасцей:

Прыспусціся ў даліну з узвышша,

каб узняцца ізноў, і – вышай!

Гэта лёс на спатканне выйшаў...

Трагедыя такога сапраўднага, шчодра адоранага талентам паэта, як У. Дубоўка, пачыналася з таго, што ён ва ўмовах разрастання, нібы ракавай пухліны, сістэмы таталітарызму заставаўся рыцарам праўдалюбства:

Годзе і годзе, таварыш пакорны!

Так жа было, але гэтак не будзе!

Нас недарэмна малолі у жорнах, –

з кожнай пакруткай мацнелі ўсе людзі.

Выдзьме ўвесь попел, як ворага, вецер,

выжане рабскую кроў і пакору.

Ён цярпліва стараўся адпрэчваць атрутныя стрэлы ў свой адрас, застаючыся звычайна ў межах прыроджанай тактоўнасці і далікатнасці. Хоць, бывала, прыходзілася палемічна скрыжоўваць дзіды і клінкі.

Вельмі рана, у сярэдзіне 20-х гадоў, ваяўнічасць запалу яго праўдашукальніцтва азмрочваецца самотай прадчування ахвярнасці супрацьстаяння:

Паляжам мы, і вецер нашы косці

паточыць, пылам над лясамі разнясе.

А ўсё ж ткі мы шукаем прыгажосці,

штодзённа кленчым мы сваёй красе.

Перавыданні сваіх твораў паэт невыпадкова адкрываў раннім вершам, назву якому даў першы радок запамінальнай страфы:

Залатая, асенняя раніца!

Хараством ты на свеце адна.

Сонца ў пушчы глыбокай купаецца

і ніяк не дастане да дна...

Вяшчунная шматзначнасць гэтага метафарычнага вобраза зыходзіла з таго ж творчага прынцыпу – разумення мастацтва як адлюстравання хараства, як дараванай пекнаты жыцця. У. Дубоўка быў надзелены незвычайнай чуйнасцю да ўсяго прыгожага ў свеце і чалавеку. Паэт проста не можа скласціся, развіцца, каб у дасканалых формах красы не асэнсоўваць светапазнанне. Відаць, таму ў любой суровай рэчаіснасці, у пекле выпрабаванняў яго паплечніца-краса ніколі не здраджвала яму, дапамагала трымацца, не ўпасці, верыць у ачышчэнне чалавека ад бруду антыкрасы. Гэтая якасць натуры паэта, умацаваная на яго жыццёва-творчых шляхах 20-х гадоў, гартавала супрацьстаянне яго духу.

Выпрацоўваючы ў асяродках высокай культуры свае ідэалы хараства, У. Дубоўка паэтызаваў і разумна ўзважваў іх, як і ўсё ў жыцці, філасафічна і мудра. Паняцце сапраўднай красы зарадзілася ў самасвядомасці паэта як спрадвечна людская ненатольная прага гармоніі, дабра і праўды. Красой не толькі трэба захапляцца, яе трэба апантана шукаць, маліцца на яе і ў слове, і ў грамадзянскім дзеянні. Яе трэба мужна сцвярджаць, трэба змагацца за яе. Нездарма сам паэт быў унутрана падрыхтаваны да высокаахвярнай гатоўнасці ў імя хараства. У вершы «Ці снег, ці завея» (1926) ёсць роздумна-спавядальныя радкі, скіраваныя ў самога сябе і ў цэлы свет: «Нашто укарочваць // спатканні з красой». Гэта прадчуты лірычны драматызм уласнага лёсу. Таму падобныя радкі – як судакрананне з токам.

Краса паэта была гордай красой. Гордая краса – гэта Дубоўкаў дэвіз. Яна паказвае на вядучую якасць светабачання паэта. Эстэтычнага сцверджання варта толькі тое, што сапраўды прыгожае, з-за чаго нават жыццём ахвяраваць паэт унутрана гатовы, калі такое будзе суджана лёсам: «Жыццё аддам я хараству...». За такімі словамі, што з'явіліся ў другой палове 20-х гадоў, па сутнасці, стаяла цэлая праграма грамадзянскага і эстэтычнага служэння, актыўнага дзеяння, пацверджаных асабістым лёсам.

1958 г. стаў новай жыццёва-творчай вяхой, з якой пачаўся адлік «другога нараджэння» паэта. На гэтым этапе, калі распачаўся духоўны наступ разняволеных гуманістычных і дэмакратычных памкненняў у грамадстве, У. Дубоўка не пісаць не мог. Ён прагна ўдыхаў навальнічныя павевы нібыта зноў адроджаных ідэалаў маладосці. Праграмны верш «Нам некалі са смуткам знацца» (1958) засведчыў поўнае надзей жыццесцвярджальнае стаўленне паэта да карэнных перамен – за адзін год з'явілася каля паўсотні паэтычных твораў паэта, лепшыя з якіх склалі дзве вялікія нізкі – «таежную» «Чакае ля берагу човен мяне» і «Пасля вандравання».

Творчым плёнам падарожжа У. Дубоўкі па Палессі стала кніга «Палеская рапсодыя» (1961 г; у 1962 г. за яе У. Дубоўку была прысуджана літаратурная прэмія імя Я. Купалы). У палескую месячную вандроўку (разам з В. Віткам) ён выправадзіўся нібы дзеля прычашчэння з першавытокавых крыніц роднай зямлі. Вочы поўніліся ўражаннямі новых вобразаў свету духоўна блізкіх людзей, дзівоснай прыроды, гэта было душэўнае далучэнне да ўсяго, ад чаго паэт быў гвалтоўна адарваны. Была сапраўдная ўцеха кроўнага судакрананння, ажыўленне як бы засмяглых капіляраў адзінага кровазвароту. Можна зразумець такое ўласцівае для натуры паэта захапленне прыроднай красой лясоў, рэчак і людскіх душ («Якая ўрачыстая хвойка?!», «Звяршым мур», «Яна пасыпала на дошчачку зярнятак...»). Сучасная прасветленасць хараства пераплецена са шматлікімі экскурсамі ў старадаўняе мінулае («Пінск», «Герб Мазыра»), са шматзначнасцю народных паданняў («Мілавіца», «На Замчышчы ў Тураве»). Поўная шматзначнага досціпу «Народная казка пра Бацяна» вяртае нас актуальнасцю алегарычнага падтэксту да аналагічных творчых пераасэнсаванняў народных казак-прытчаў у паэме «Кругі». Калісьці Боця, будучы чалавекам, неасцярожна выпусціў з мяшка гадаў, а яны, як на бяду, распладзіліся – цяпер паспрабуй іх вылавіць: «Ходзіць Боця ў чырвоных боцях // па дрыгве, амшарах. // Ён збірае гадаў на балоце, // адбывае кару».

Лірычныя паэмы «Студэнт» (1924), «Кляновыя лісты» (пазнейшая назва «Камсамолка Ганна»), «Наля», «Там, дзе кіпарысы» (усе – 1925), «Плач навальніцы» (1926), напісаныя ў маладнякоўскі час, засведчылі адметны тып ліра-эпічнага мыслення У. Дубоўкі. Гэта былі своеасаблівыя ўваходзіны ў лірычны эпас, заснаваны не на падзейнай сюжэтнасці, а на імпульсіўным самавыяўленні жывога пачуцця, на яго пераходах і нечаканых перападах, эмацыянальнай настраёвасці, якія надаюць адпаведную танальнасць «мелодыям». Гэта цыклы «мелодый»-вершаў, песні трывожна-балючых перажыванняў, якія ўскалыхнуты нейкай рэальнай з'явай, рэчыўным фактам. Паэмы істотна разгортвалі і паглыблялі магчымасці лірычнага светапазнання. Змястоўнасць лірычнага перажывання ў ранніх паэмах абумоўлівалася тым цікавым фактам, што амаль усе яны так ці інакш звязаны з асабліва балючай «тэмай» разарвання Беларусі на Усходнюю і Заходнюю. Спачатку дужа верылася, што тут, на ўсходзе, у родным Мінску, і сапраўды будуецца Беларускі Дом. Ды з высокіх пасад у Маскве, спрыяючы як мага гэтаму адраджэнскаму будаўніцтву, У. Дубоўка пільным вокам улаўліваў дзіўныя праявы знешне вонкавай тынкоўкі і абмалёўкі «этнафасаду» гэтага Дома. Спакваля ўжо чыніліся імперскія захады рабунку над свядомымі нацыянальнымі коламі інтэлігенцыі, зманьвання яе з-за мяжы да вяртання і актыўнай нібыта «адбудовы» нацыі. Над інтэлектам нацыі згушчаўся навальнічна-таталітарны гвалт. Адна з лепшых ранніх паэм «Плач навальніцы» была менавіта «плачам», што, нібы рэквіем, прагучаў па ахвярах рэпрэсіўнага гвалту. Голас болю быў узняты супраць рэпрэсій, што лютавалі ў заходнім бацькоўскім краі. Можна было праводзіць пэўныя паралелі і з Усходняй Беларуссю.

Паэма «Кругі» (1925), прысвечаная А. Бабарэку, адкрыла ў асобе аўтара вялікага і нястомнага шукальніка новых шляхоў і сродкаў далейшага абнаўлення паэтычнага эпасу. У. Дубоўка нечакана, рызыкоўна і смела пачаў уводзіць у задумы і кантэкст сваіх паэм казачны эпас – як адно з працаёмкіх вымярэнняў жанравай шматзначнасці паэмы. Тут, магчыма, не абышлося без творчага наказу М. Багдановіча – духоўная і творчая пераемнасць яго вопыту праглядаецца ў паэзіі Дубоўкі па многіх лініях. У паэме «Кругі» ўзнікаюць як бы дзве лініі ўнутранага развіцця – па гарызанталі і па вертыкалі. Гарызантальны рух – паездка лірычнага героя з Масквы ў Мінск – сюжэтна ледзь абазначаны, ён трымаецца на эмацыянальнай ускалыхнутасці пачуццяў, на змене ўнутраных, часам супярэчлівых станаў (мажор – мінор). Вертыкальны ж рух узнікае з глыбінь мудра згаданых прытчаў, фальклорных аповедаў, у якіх сітуацыі, вобразы герояў дужа стасуюцца да актуалій новага часу, просяцца ў шматзначныя алегорыі.

У паэмах «I пурпуровых ветразей узвівы», «Штурмуйце будучыні аванпосты!» (абедзве – 1929), якія з'яўляюцца своеасаблівым працягам паэмы «Кругі», спакушаны майстар ужо выводзіць на новыя ліра-эпічныя «кругі» аб'ектыўных персанажаў, даверыўшы ім усю складанасць роздуму аб часе. У тым ліку – і алегарычную трансфармацыю павучальных прытчаў і казак. У Дубоўкавы паэмы прыйшла вострадраматычная форма дыялогаў і маналогаў рэзка размежаваных апанентаў: Лірыка і Матэматыка («I пурпуровых ветразей узвівы»), Пасажыра і Кандуктара («Штурмуйце будучыні аванпосты!»). Зразумела, што гэта былі хутчэй умоўныя абазначэнні супрацьлеглых пазіцый, кантрастныя ўвасабленні персаніфікаваных ідэй, чым жывыя, псіхалагічна індывідуалізаваныя персанажы. Узнік непазбежны элемент умоўнай схематызацыі – не на карысць мастацкасці. Аднак паэт апраўдваў мэтазгоднасць «пэўнай схематызацыі», часткова вымушанай пад ціскам абставін, а часткова – і эстэтычна дазволенай як своеасаблівая правамерная форма, як умоўна-мастацкі прыём. Была досыць удала і ёміста выкарыстана драматычная форма, прыдатная, каб умяшацца ў вострую дыскусію, на якой абгаворваліся кардынальныя праблемы, якія кроўна наспелі ў канцы 20-х гадоў, – як у сферы сацыяльных зломаў у людскім жыцці, так і ў самім мастацтве і былі закліканы «адлюстраваць» (слова, уведзенае Дубоўкам!) такія зломы татальных перабудоў.

Наватарскія шуканні падказалі паэту жанравае абазначэнне адной з яго апошніх перадрэпрэсійных паэм – «Камбайн». Гаворачы пра Дубоўкаў «Камбайн», крытыка звычайна абмяжоўваецца характарыстыкай, што дадзена самім паэтам: «Гэта замежнае слова, узятае мною ў англійскай вымове, азначае ў дакладным перакладзе «камбінаваць, суладжваць, спалучаць, змешваць». Пры гэтым асабліва акцэнтуецца эксперыментальнасць жанравай формы. Смелыя шуканні не абыходзяцца без элементу эксперыментальнасці – той долі рызыкі, наватарскага новаўвядзення, якія трэба праверыць на «ўсходжасць», вынесці на суд грамадскасці, замацаваць у яе свядомасці. Новыя структурныя ўвядзенні казак, нататак, лістоў, перакладаў класічных твораў (напрыклад, Пушкіна, Байрана), бясспрэчна, дэфармавалі строга эпічны жанравы канон паэмы. Аднак гэтыя разнародныя, на першы погляд, кампаненты ўваходзілі ў кампазіцыйнае адзінства твора надзіва «суладжана», узаемаспалучана. Азначэнне «камбайн» у гэтым сэнсе стасуецца не толькі да апошняй паэмы, але і да ўсяго трыпціха паэм. Гэтая своеасаблівая трылогія паэм, структурна асэнсаваная на адзіных, удала знойдзеных наватарскіх прынцыпах формабудовы. Пра наватарства адкрыццяў гэтай формабудовы можна гаварыць без перабольшв