Скачать

Асаблівасці твора У.Караткевіча "Хрыстос прызямліўся ў Гародні"

Змест

Уводзіны

Глава І. Асаблівасці жанру твора у. караткевіча

1.1 Агульныя заўвагі да праблемы вызначэння жанру літаратурнага твора

1.2 Жанрава-кампазіцыйная характарыстыка рамана

Глава ІІ. Стылёвая адметнасць рамана “хрыстос прызямліўся ў гародні"

2.1 Характарыстыка вобразаў рамана

2.2 Адметнасці мовы твора

Заключэнне

Спіс выкарыстанай літаратуры

Уводзіны

У сучаснай беларускай прозе раман Ул. Караткевіча “Хрыстос прызямліўся ў Гародні" займае асаблівае месца. Яго адметнасць вызначаецца не толькі навізной жыццёвага і гістарычнага матэрыялу, але і арыгінальнасцю вобразнага ўвасаблення падзей далёкага мінулага, уменнем пераасэнсаваць іх з пазіцый нашай сучаснасці, прыдаць фактам гістарычнай рэчаіснасці непаўторны нацыянальны каларыт, надзённасць гучання. У гэтых адносінах новы твор істотна пашырае ідэйную і маральную праблематыку прозы Ул. Караткевіча, адкрывае перад ім новыя перспектывы, новыя творчыя далягляды.

Раман “Хрыстос прызямліўся ў Гародні" Ул. Караткевіча - твор глыбока нацыянальны, бо ў аснове яго ляжыць беларуская старажытная кніжнасць і народны фальклор, бо галоўныя грамадскія праблемы вырашаюцца з народнага пункту гледжання. Падзеі ў рамане адбываюцца ў сярэдзіне ХVІ стагоддзя. Перад пісьменнікам стаяла нялёгкая задача: мастацкімі сродкамі перадаць атмасферу ўжо далёкага нам часу. Характары ў рамане скрозь выдуманыя, канфлікты і іх развіццё - таксама, а разам з тым твор уражвае гістарычнай праўдзівасцю, дакладнасцю канкрэтных рэалій часу, аўтарскім разуменнем заканамернасцей грамадскага развіцця.

Калі звярнуцца да пытання распрацаванасці творчасці Уладзіміра Караткевіча ў крытычнай і метадалагічнай літаратуры, то варта назваць некаторых аўтараў. Так, творчаць Караткевіча наогул разглядалі наступныя літаратуразнаўцы: А. Верабей (“Жывая повязь часоў: Нарыс творчасці У. Караткевіча”); А. Сабалеўскі (“Тэатральнае спасціжэнне Караткевіча”); А. Мальдзіс (“Жыццё і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча”); М. Жабінская (“Спадчына Караткевіча - крыніца агульнага гуманізму”); М. Абола (“Неугасимый свет доброй благородной души”) і многія іншыя.

Што да крытычнага асэнсавання твора “Хрыстос прызямліўся ў Гародні", то можна адзначыць наступных літаратуразнаўцаў і іх працы: Шынкарэнка В.К. (“Жанравыя асаблівасці рамана Уладзіміра Караткевіча “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”); Чарнышова Л.В. (“Адлюстраванне народных і хрысціянскіх уяўленняў пра зямлю ў рамане Уладзіміра Караткевіча “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”); Сцяпанава А. (“Рысы еўрапейскага постмадэрнізму ў творах Уладзіміра Караткевіча (на матэрыяле рамана Уладзіміра Караткевіча “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”); Салдаценка Н. (“На шляху да вобраза. Парцэляцыя як сінтаксічны сродак павышэння інфармацыйнасці тэксту - на матэрыяле рамана Уладзіміра Караткевіча “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”); Прашковіч Л.І. (“Аб жанрава-стылістычных асаблівасцях рамана Уладзіміра Караткевіча “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”); Лявонава Е.А. (“Алюзія на вобраз Хрыста ў рамане Уладзіміра Караткевіча “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”); Конан І. (“Нацыянальная гуманістычная ідэя ў рамане Уладзіміра Караткевіча “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”).

Твор Уладзіміра Караткевіча “Хрыстос прызямліўся ў Гародні" займае асаблівае месца ў сучаснай беларускай раманістыцы, вызначаецца шматлікімі жанравымі і стылёвымі адметнасцямі. З гэтай прычыны, гэты твор вельмі цікавы для аналізу -менавіта гэты факт абумоўлівае актуальнасць тэмы курсавой работы

Мэтай дадзенай курсавой работы з’яўляецца: выявіць асноўныя жанрава-стылёвыя адметнасці рамана Ул. караткевіча “Хрыстос прызямліўся ў Гародні".

Задачы курсавой работы абумоўлены названай мэтай і натуральна выцякаюць з яе сэнсу:

Прааналізаваць крытычную і метадычную літаратуру па тэме даследавання;

Вызначыць асноўныя асноўныя жанрава-стылёвыя адметнасці рамана Ул. караткевіча “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”;

Разгледзець твор беларускага майстра на прадмет наяўнасці ў ім тых ці іншых прыкмет стылю, асаблівасцей жанравай прыналежнасці.

Прадметам вывучэння ў дадзенай курсавой рабоце з’яўляецца раман Ул. Караткевіча “Хрыстос прызямліўся ў Гародні"

Аб’ектам жа, у сваю чаргу, выступаюць непасрэдна жанрава-стылёвыя адметнасці твора.

Глава І. Асаблівасці жанру твора у. караткевіча

1.1 Агульныя заўвагі да праблемы вызначэння жанру літаратурнага твора

Праблема жанру з’яўляецца адной з найбольш складаных у літаратуразнаўстве. Гэта тлумачыцца прыродай самога жанру, яго зменлівасцю пад уплывам зрухаў у сацыяльным і духоўным жыцці грамадства. Кожная гістарычная эпоха абумоўлівае ўзнікненне спецыфічных жанравых форм. Але нельга думаць, што пры гэтым не ўлічваецца вопыт папярэдніх мастацкіх пакаленняў. Жанры з’яўляюцца яго універсальнымі формамі, у іх заўсёды зберагаюцца элементы архаікі. Праўда, гэтая архаіка зберагаецца толькі дзякуючы пастаяннаму яе абнаўленню, асучасніванню.

Калі мець на ўвазе літаратуру апошніх дзесяцігоддзяў, то асабліва лёгка заўважыць тэндэнцыю да абнаўлення многіх жанравых структур, іх узаемапранікненне і ўзбагачэнне на гэтай аснове. Сінтэз мастацкіх форм - працэс настолькі пашыраны, што адноснасць жанравай чысціні ўжо не выклікае сумнення. І хаця прырода пэўнага літаратурнага роду захоўваецца, “змешанасць", сінкрэтычнасць шмат у чым адрознівае многія жанравыя структуры ад іх класічных узораў. Даследчык А. Яскевіч ахарактарызаваў гэтую з’яву як “перафарміраванне, дынаміку жанраў” (21; 169).

У правільнасці выказанай думкі пераконвае развіццё сучаснага рамана, які ў сваіх лепшых узорах працягвае захапляць шматгранным адлюстраваннем рэчаіснасці, сюжэтна-кампазіцыйнай разнастайнасцю, дыялектыкай жанру. Росквіт нагаданай масацкай формы ў беларускай літаратуры прыпадае на 60-70-я гады. Якраз яны, паводле слоў В. Івашына, “пара найбольш значных, дынамічных зрухаў у развіцці беларускай раманістыкі. У гэты час побач з выразнай арыентацыяй на шырокую эпічнасць наглядалася цяга да рамана, у цэнтры якога духоўныя, маральныя пошукі асобы; перамяшчаліся грані ад панарамнасці, падзейнасці да паказу ўнутранага свету чалавека, ад “эпікі” да “лірыкі”, з узмацненнем аўтарскага голасу расло значэнне інтэлектуальнага пачатку і дакумента ў літаратуры. Мяняліся ў гэты час суадносіны эпічнага і драматычнага. Узмацнялася драматызацыя раманнай формы" (7; 210).

Такім чынам, пошукі новых жанравых форм з’яўляюцца заканамерным працэсам рамана на сучасным этапе.

1.2 Жанрава-кампазіцыйная характарыстыка рамана

У сувязі з праблемай вызначэння жанру цікавым з’яўляецца твор Уладзіміра Караткевіча “Хрыстос прызямліўся ў Гародні" (1965 - 1966). Менавіта ў гэтым творы даволі адчувальныя драматызацыя жанравай формы, хаця аснова не застаецца эпічнай, сумяшчэнне дынамічнага і псіхалагічнага, інтэлектуальнага і прыземленага, рэальнага і выдуманага.

З мэтай лепшага высвятлення зместава-фармальнай арганізацыі рамана варта звярнуцца да гісторыі яго ўзнікнення.

Сам Уладзімір Караткевіч адзначае: “Думку аб ім (рамане), жаданне напісаць яго ажыўляе, часцей за ўсё, нейкі асобны факт, вычытаны ў хроніцы ці старажытным акце. Для мяне гістарычная рэч пачынае жыць з анекдота (не ў нашым сэнсе, а ў тым, у якім разумелі яго нашы продкі год двесце назад: трагічны або вясёлы, але заўсёды сюжэтны і арыгінальны факт з жыцця рэальнай гсітарычнай асобы). Для мяне мой “Хрыстос з Гародні" пачаўся з “Хронікі” Стрыйкоўскага (8; 10).

Сапраўды, у “Хроніцы Белай Русі…" занатавана гісторыя Лжэхрыста - самазванца і махляра Якубы Мялшцінскага. Але пад пяром пісьменніка гэтая гісторыя набывае зусім іншае асэнсаванне. Аўтар расказвае чытачу пра “мужыцкага” Хрыста - Юрася Братчыка, які ад валацугі і шалбера праходзіць шлях да заступніка ўсіх пакрыўджаных. Ён адстойвае роўнасць паміж людзьмі, змагаецца з ворагамі, асуджае зайздрасць, сквапнасць, здраду, забойствы. Спачатку герой несвядома, па прымусу абставін, ступае на шлях барацьбы. Але патрэба людзей у чалавеку, які б павёў іх за сабой (“… хто б ты ні быў, ты з намі ў адну дуду дзьмеш, аднолькавыя поршні носіш, галадаеш як мы. Даў ты нам хлеб. І яшчэ… даў ты нам веру… Павінен быў ты прыйсці! ”), вялікая любоў да Радзімы, такой змучанай і абрабаванай, нараджаюць у яго душы адкрыты пратэст супраць усякай несправядлівасці. У рэшце рэшт ён разумее, што за праўду трэба змагацца і спасцігае непахісную ісціну: “… умацуйся ў мужнасці сваёй, сурова сей пасеў свой, не давай яго затаптаць, не спадзявайся, што лёгка аддадуць праўду. Чакай кожную хвіліну бойкі і плахі. Вось - вера. А іншай няма”. Юрась Братчык не здраджвае да канца сваім перакананням. Сімвалічны сэнс заключае ў сабе фінальная сцэна твора, калі Хрыстос разам з сябрамі засявае ніву. Кінутыя ў акрываўленую зямлю Гародні зярняты, абавязкова прарастуць насустрач сонцу, дадуць зялёныя ўсходы. І хай пройдзе шмат гадоў, але поле ўсё роўна закаласуе, жыццястойкую яго сілу нельга знішчыць. Як нельга знішчыць ісціну, дабро, вернасць, каханне, наогул жыццё. У сцверджанні гэтай думкі заключаецца глыбокая філасафічнасць рамана “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”, выяўляецца аўтарская канцэпцыя жыцця, яго светаадчуванне, што паэтычна перадае эпіграф да разгледжанага раздзела “Пасеў”:

Людская жорсткасць, злосныя жаданні

Не здолеюць нападам безупынным

Мне вочы чорнай засланіць завесай

Схаваўшы сонца залатое ззянне.

Разам з тым твор Уладзіміра Караткевіча мае гістарычную аснову. Аўтар разглядае вострыя сацыяльна-грамадскія праблемы першай палавіны ХVІ стагоддзя. Яго героі дзейнічаюць у канкрэтных абставінах. Чытач ведае пра іх заняткі, быт, знаёміцца з адметнасцямі архітэктуры, мясцовасці, яе тапанімікай. Сярэдневякавоя Гародня (яна апісана асабліва падрабязна), многія вёскі і хутары, Любча, Навагрудак, Вільня, паўстаюць праз заслону стагоддзяў, ствараючы адпаведныя каларыт і прасторава-часавыя арыенціры. Майстар авантурна-прыгодніцкай фабулы Ул. Караткевіч не абмяжоўваецца паказам выключных здарэнняў, што адбываюцца з Хрытом і яго апосталамі.

Па-мастацку праўдзіва перададзены ім канфлікты часу: з аднаго боку існуючая несправядлівасць, барацьба розных рэлігійных плыняў, цемрашальства, з другога - нежаданне мірыцца з усім гэтым перадавых людзей краіны. Сярод іх - гародзенскія гуманісты, філосафы Альбін Крыштофіч і Кашпар Бекеш. Іх цвярозая атэістычная думка супрацьстаіць пануючым рэлігійным догмам, а слова кліча да барацьбы. Не толькі гэтыя адукаваныя і выхаваныя на лепшых традыцыях свайго часу людзі прапаведуюць свабоду веравызнання і адмаўляюць бога, але так думаюць і гарадскія мяшчане: майстар залатых спраў Ціхон Вус, каваль Кірык Вястун, мечнік Гіяў Турай і яго сын Марка.

Прыводзячы вытрымкі з Бібліі і іншых царкоўных кніг, гістарычных дакументаў і летапісаў, Ул. Караткевіч развенчвае святасць асобных сцвярджэнняў, палемізуе з некаорымі палажэннямі і стварае такім чынам арыгінальнае, самабытнае “Евангелле ад Іуды”. Як вядома, гэты вучань Хрыста, паколькі за трыццаць срэбранікаў прадаў свайго настаўніка, у адрозненні ад іншых апосталаў не меў права на выкладанне ісцін. Але ў рамане Іуда не здраднік, не срэбралюб. Іосі бен Раввуні здзіўля чытача непрыманнем веры ў бога, сілай духа. Напісанае ім і Роскашам Богданам “Слова двух сведкаў" даводзіць: бог не хто іншы як чалавек у сваіх лепшых парываннях, учынках, жаданні бачыць усіх людзей роўнымі і шчаслівымі. У гэтым антырэлігійная скіраванасць і сацыяльная завостранасць твора, яго актуальнае грамадскае гучанне.

Самому пісьменніку задуманае мастацкае палатно ўяўлялася так: “Гэта будзе не камедыя і не трагедыя, а трагікамедыя, смех праз слёзы, народная драма, калі хочаце". Прыведзенае выказванне нельга разумець літаральна. Размова ідзе ў першую чаргу пра ідэйна-зместавую напоўненасць твора. Перад намі сапраўды трагічныя старонкі далёкай эпохі. Але абранне такой тэмы не магло не паўплываць на знешнюю арганізацыю матэрыялу, што выявілася ў драматычнай напружанасці дзеяння, дыялагічнасці, прынцыпе кантрасту, як асноўным у сюжэтна-кампазіцыйнай будове рамана. Безумоўна, можна спрачацца аб вартасцях апошняга, тым больш што у сучаснай раманістыцы па сваёй дасканаласці ён не ўяўляе вяршыню, да якой трэба імкнуцца. Але калі ўлічыць жаданне пісьменніка максімальна наблізіцца да разглядаемага перыяду гісторыі, перадаць многія яго сацыяльныя калізіі і антаганістычныя канфлікты, а таксама захаваць спецыфіку абранага жанру (“Евангелле”), то выбар такога мастацкага ўвасаблення будзе апраўданы.

Антыподамі станоўчых герояў у рамане выступаюць царкоўныя служкі, гарадскія вярхі, багатыя і ненасытныя ў сваёй сквапнасці мяшчане і сяляне. З найбольшым сарказмам і гратэскнай завостранасцю створаны Ул. Караткевічам вобразы божых служак. Іх паводзіны і пропаведзі настолькі лжывыя і супраціўныя чалавечай прыродзе, што нават душы пакідаюць іх, ператварыўшыся ў д’яблаў. “…Дзеці свайго часу, няшчаснага, хворага, гнойнага, сагнутага, калі чалавек быў амаль жывёлай і толькі сям-там выбіваліся наверх парасткі скарлючанага, але ўпартага і моцнага жыцця" (9; 20), яны ставяць сваёй мэтай паляванне за “італьянскімі трызненнямі", вынаходзяць машыны, з дапамогай якіх у людзей іможна адняць здольнасць думаць, раскладваюць кастры інквізіцыі, катуючы, знішчаюць усё жывое. Ім трэба рабіць гэта як мага хутчэй, бо ў народа ўжо ёсць свая Біблія, зроблена шмат адкрыццяў, лепшыя яго прадстаўнікі прагнуць пазнання невядомага. Вось чаму пасланнікі Рыма, прыхільнікі каталіцызму, сляпыя выканаўцы чужой волі непакояцца за тое, каб “уся зямля, колькі яе ні ёсць, была ў новай, нябачнай скрыні…" (9; 18), скрыні іхняга духу і веры.

Даследчык А. Сямёнава зазначае: “Хаця Караткевіч пісьменнік, што належыць да плыні “рэалістычнага рамантызму", але бывае і майстрам жанравага жывапісу, умее стварыць яркія, з густам выпісаныя бытавыя карціны, шырока выкарыстоўвае іронію і нават сатыру. Мастак дае многа сюжэтнай прасторы і “жанраваму чалавеку” - прыгадаем хаця б паплечнікаў Братчыка, а таксама мітрапаліта Балвановіча ці ката з рамана “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”. І гэта сапраўды так. З вялікай выкрывальнай сілай здымае пісьменнік з “сыноў божых" арэол святасці, маральнай чысціні, даказваючы адваротнае і высмейваючы іх абмежаванасць, тупасць, “вынаходлівасць" таго ж ката, які прыдумляе мудрагелістыя клеткі-прыстасаванні не толькі для чалавека, але і для жывёл і гадаў, хто “хоць трохі іначай думае". Па-майстэрскі выпісаны аўтарам сцэны суда царкоўнікаў над мышамі і вынясення ім прыгавору, расправы над званамі, якія білі трывогу ў Ноч Белых Крыжоў, продажу індульгенцый, паседжання доказнай інквізіцыі, ганебнай змовы “падданых бога” з татарамі і інш. Нагаданыя моманты ўражваюць неадпаведнасцю паміж матэрыялам і формай яго выяўлення, кантрастам паміж неймавернасцю зместу і спакойнай, “эпічнай” манеры апавядання. Пісьменнікам у асноўным вытрымліваюцца спакойная інтанацыя, нетаропкі тэмп, як гэтага і патрабуе прачытанне біблейскага тэксту. І толькі іншы раз у апавядальную структуру твора прарываецца ўсхваляваны, з публіцыстычнымі ноткамі аўтарскі голас, поўны абурэння і непрымання.

Адной з характэрных асаблівасцяў рамана з’яўляецца прыгодніцка-дэтэктыўны сюжэт. Па сутнасці, Юрасю Братчыку разам з дванаццаццю апосталамі на самай справе даводзіцца перажыць містэрыю, з якой выступалі яны перад жыхарамі мястэчка Свіслач на пачатку твора. Хрыстос Ул. Караткевіча чыніць цуды (вяртае зрок “сляпым”, выратоўвае ад смерці п’яніцу, “пераўтварае” грошы ў камяні), адпраўляецца на Галгофу, каб быць распятым. Але гэтага не здарылася, бо той, хто адстойвае праўду і жыве дзеля другіх, вечны і неўміручы.

Так праз выпадковае, недарэчнае, іншы раз неверагоднае паказвае пісьменніккемлівасць, вынаходлівасць простага чалавека, яго мяккі гумар у адносінах да свайго брата і здзеклівасць, злы смех - да ворагаў. Усё гэта, як і дынамічнае развіццё дзеяння ў творы, частыя масавыя сцэны, перапляценне сур’ёзнага і камічнага, гратэскавага і смехавога надае раману характар займальнага народнага прадстаўлення. Такая характарыстыка твора, хоць у ім дамінуюць прыгодніцка-дэтэктыўныя элементы ў сюжэтна-кампазіцыйнай арганізацыі, не ставіць пад сумненне вялікай сацыяльна-філасофскай значнасці і гуманістычнай скіраванасці, бо асноўная мэта таго ж Братчыка Хрыста: “Адпусціць замучаных на свабоду, рабоў - з ланцугоў, бедных - з халуп, мудрых - з турмаў, гордых - з ярма".

Зробленае назіранне яшчэ раз дазваляе гаварыць пра твор Уладзіміра Караткевіча як шматпланавую жанравую структуру, дзе сумяшчаюцца рэалістычна-канкрэтнае, іранічна-саркастычнае, алегарычнае, авантурна-прыгодніцкае, рамантычнае, лірыка-публіцыстычнае.

Выклікае цікавасць таксама і кампазіцыя рамана “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”. Увесь матэрыял тут аформлены ў раздзелы, кожны з якіх адносна завершаны і мае сваю назву. Часцей за ўсё яна нагадвае крылаты выраз або ўзята з летапісаў або рэлігійных твораў. Вялікі ідэйна-эмацыянальны сэнс заключаюць у сабе эіграфы да раздзелаў, якія ў сціслай, прытчападобнай форме перадаюць змест напісанага. Іншы раз іх некалькі да аднаго раздзела, і тады кожны наступны ўдакладняе і развівае сэнс папярэдняга. Прычым крыніцы, з якіх чэрпае выслоўі пісьменнік, самыя разнастайныя. Сярод іх - царкоўныя кнігі, апокрыфы, летапісы, палемічныя творы, вусна-паэтычныя творы таго часу, егіпецкія гімны і паданні, усходнія казкі, старажытныя песні, багатая сусветная літаратура.

У некаторых месцах усё пералічанае ўведзена аўтарам непасрэдна ў тканіну пазаічнага апавядання і дае магчымасць меркаваць аб густах пісьменніка, шырокім коле яго інтарэсаў, плённай арыентацыі як на фальклор, народную смехавую культуру, так і на парадыйна-травесційную літаратуру, вытокамі якой з’яўляецца сярэдневякоўе, а таксама на класчнае мастацтва слова. Пра вернасць аўтара традыцыям сведчаць не толькі літаратурныя рэмінісцэнцыі, што даволі часта сустракаецца ў творы, але і прынцыпы адлюстравання жыцця, спосаб тыпізацыі герояў.

У дадзеным выпадку, па свайму светаадчуванню, творчай манеры, Ул. Караткевічу былі блізкія Ш. Кастэр, Ф. Рабле, Р. Ралан, М. Гогаль, М. Булгакаў.

Блізкасць Ул. Караткевіча да М. Булгакава перш за ўсё ў парадаксальнасці, ва ўменні спалучыць, здавалася б, зусім рознае, несумяшчальнае.

Скіраванасць рамана беларускага аўтара на сучаснасць заключаецца ў яго адкрытым, антываенным пафасе. Гнеўна асуджае Ул. Караткевіч усякага роду прыстасаванні для здзекаў над людзьмі. “На сценах, нібы залітых крывёю, віселі акрамя масак варонкі, шчыпцы, ціскі для ламання рэбраў. Стаялі ля сцен абрыдлівыя, незразумелай формы і прызначэння станкі… з ігламі шлемы… Нельга было паверыць, што такое магло быць паміж людзей".

Разважаючы пра падзеі першай палавіны XVI стагоддзя, ствараючы вобразы той эпохі, асабліва адмоўныя, пісьменнік знаходзіць аналагічныя ім у больш блізкія да нас часы. Змяшчэнне прасторава-часавых пластоў не парушае праўдзівага гучання мастацкага твора, а наадварот, дае магчымасць пісьменніку сцвердзіць думку, што бесчалавечнае, хлуслівае, жорсткае ва ўсе вякі было аднолькавым і мела адзіную мэту: “…ваюй за сваё, а асабліва супраць самай страшнай ерасі, чалавечага самамнення і жадання думаць, ваюй супраць самай страшнай ерасі, якую у Італіі завуць гуманізмам, таму што гэта рошчына вечнага неспакою” (9; 18).

Такім чынам, можна прыйсці да выніку, што аўтар рамана знайшоў даволі цікавую жанравую форму, якая лагічна выцякае са зместу, з’яўляецца надзвычай актыўнай у адносінах да жыццёвага матэрыялу. Легенду пра падарожжа Хрыста па Беларусі патрэбна было “апрануць" у адзенне праўдападобнасці - гэта значыць, патрэбна было стврыць рэалістычны фон, на якім нібыта адбываліся падзеі, вобразы гістарычных і выдуманых герояў, якія жылі ў той час і сустракаліся з Хрыстом. Калі гаварыць дакладней, пісьменніку патрэбна было прымусіць чытача паверыць у тое, пра што гаворыцца ў рамане. Аўтарская задума абумовіла ярка выражаны палемічны характар твора. Палемічнасць ідзе ад імкнення пісьменніка паглыбіць наша веданне гісторыі, выявіць далёкія супярэчнасці далёкага нам часу.

Глава ІІ. Стылёвая адметнасць рамана “хрыстос прызямліўся ў гародні"

Сінтэз разнастайных жанравых форм абумовіў, у сваю чаргу, стылёвую шматграннасць. Адметнасцю стылю рамана з’яўляецца тое, што ў ім паралельна існуюць два тыпы мастацкага адлюстравання жыцця - рэалістычны і рамантычны.

“Хрыстос прызямліўся ў Гародні" - твор рамантычны па адбору жыццёвага матэрыялу, выключнасці сюжэта, вастрыні канфліктаў, сістэме спецыфічных мастацкіх сродкаў. Як пісьменнік-рамантык Ул. Караткевіч мае схільнасць да канкрэтнага мясцовага каларыту. Яго выдуманыя героі жывуць і дзейнічаюць у Ваўкавыску, Слоніме, Міры, Навагрудку, Вільні, Гародн ііншых рэальных мясцінах, сустракаюцца з людзьмі, якія сапраўды жылі ў XVI стагоддзі. Аўтар шчодра перасыпае твор гістарычнымі і бытавымі рэаліямі: тут і падрабязнае апісанне Гродненскага замка і Машкаўскага манастыра, назвы тагачаснай зброі, кастры інквізіцыі, рытуалы правядзення суда рымска-каталіцкай царквой, паказ адзення, ежы, звычак людзей розных сацыяльных праслоек.

Выдуманыя героі помняць пра бітвы з татара-манголамі пад Крычавам і Крутагор’ем, спяваюць беларускія народныя песні, вядуць размовы пра “Біблію" Скарыны, ведаюць пра адкрыццё Калумба і інш. І чытач ідзе за логікай аўтарскай думкі, успрымае падзеі твора як сапраўдную рэальнасць, што мела месца ў жыцці. Аўтарская выдумка ў спалучэнні з гістарычнымі фактамі нарадзілі новую эстэтычную вартасць - мастацкую праўду.

Зыходзячы з рамантычнага бачання свету, Уладзімір Караткевіч малюе аб’ектыўную рэчаіснасць пераважна ў адным разрэзе - паказвае духоўны патэнцыял асобы, яе душэўную актыўнасць, пошукі свайго сапраўднага месца ў жыцці. Такой асобай у рамане з’яўляецца Юрась Братчык.

Сапраўды, прынцыпы індывідуалізацыі і тыпізацыі вобразаў у рэалістычных і рамантычных творах зусім розныя. Рэалістычны герой малюецца, як правіла, шматгранна і па-рэалістычнаму праўдападобна. Яму ўласціва складанасць характару, псіхалагізм, матывіраванасць паводзін, партрэтная і моўная індывідуалізацыя.

Паказальным у адносінах стылістыкі твора з’яўляецца самы пачатак рамана. Тут пісьменнік ужыў цікавы мастацкі прыём - так званае кампазіцыйнае абрамленне: апавяданне ў апавяданні. Акрамя пісьменніка, якому належыць вядучая роля ў арганізацыі сюжэта, у якасці апавядальнікаў выступаюць самі героі твора.

Ад імя Іуды і Багдана Роскаша аўтар палемізуе з аўтарамі хронік - глядзіць на далёкую гісторыю з пазіцый сучаснасці. Ён уводзіць у раман урыўкі з “Хронікі” Андроніка Лагафіла і супрацьпастаўляе іх “Слову двух сведкаў" - людзей, якія нібыта самі былі ўдзельнікамі Хрыстовай “адысеі" і таксама вялі запісы сваіх назіранняў. Таму тыя мясціны рамана, дзе апавяданне вядзецца ад імя “апосталаў", цалкам вытрыманы ў стылі тагачасных хронік і летапісаў.

Нацыянальная гуманістычная ідэя роўнасці беларусаў сярод іншых народаў, іх права на свабоднае, шчаслівае жыццё выказваецца пісьменнікам шляхам інтэрпрэтацыі біблейнага матыву пра нябесны Рай. У ноч перад распяццем Хрыстос-Братчык убачыў сон, быццам ён трапіў да маткі Марыі (своеасаблівае ўзнясенне перад распяццем). Рай у пісьменніка ўладкаваны на сялянскі лад. Тут пануюць мір і гармонія паміж людзьмі. Гэта, па сутнасці, аўтарскі ідэал жыцця, якое, па яго перакананні, павінна будзе ў будучыні ўсталявацца на зямлі (10; 7).

Раман заканчваецца сімвалічнай сцэнай сустрэчы Хрыста з сябрамі і сумесным пасевам жыта. Сцэна сімвалізуе аб’яднанне родных па духу людзей у сумеснай працы.

Паводле спосабу падачы матэрыялу “Хрыстос прызямліўся ў Гародні" найбольш блізкі да аповесці “Дзікае паляванне караля Стаха": у адным і ў другім творы прыгодніцкі элемент адыгрывае важную ролю ў развіцці сюжэта. Незвычайнасць падзей і сітуацый, як правіла, тлумачыцца канкрэтнымі абставінамі, зямным паходжаннем (першая сустрэча Хрыста з людзьмі, выгнанне мышэй з Гародні, уваскрашэнне Лазара).

Але па сваім змесце жыццёвы матэрыял у рамане “Хрыстос прызямліўся ў Гародні" больш шырокі, аб’ёмны, сацыяльна значны, багаты на канфлікты. Супярэчлівы вобраз Часу раскрываецца ў лёсах розных непадобных герояў, якія ўзяты амаль з усіх сацыяльных сфер тагачаснага грамадства. Кожны вобраз-персанаж даследуецца ва ўсёй шматграннасці яго сувязей з грамадствам, яго ролі ў грамадскім жыцці, яго месца ў агульнанароднай справе. У гэтым сэнсе рамантычна-прыгодніцкі раман Ул. Караткевіча можна назваць яшчэ і раманам сацыяльна-гістарычным.

2.1 Характарыстыка вобразаў рамана

У цэнтры рамана вобраз Хрыста - Юрася Братчыка, які звязвае ў адно цэлае ўсе сюжэтна-кампазіцыйныя лініі твора і ўвасабляе сярэдневяковага чалавека, прадстаўніка тагачаснага беларускага народа актыўнага, неспакойнага, вясёлага і гарэзлівага, які вызваляўся з путаў царкоўных догмаў і засвойваў эстэтычныя і царкоўныя набыткі, што неслі новыя часы. Пісьменнік з любоўю і цеплынёй піша пра свайго героя. Хрыстос кемлівы, знаходлівы, вясёлы, гарэзлівы, махляр і прытворшчык. Але адначасова гэта мысляр і пакутнік, праўдашукальнік, народны абаронца і змагар. Страты, цяжкасці і няўдачы загартоўваюць яго. Нягледзячы на ўсе нягоды, герой застаецца аптымістам. Ён здольны здзіўляцца і захапляцца жыццём, радавацца і смяяцца. І смех гэты надзвычай разнастайны і багаты. Ён не столькі пацяшае, колькі ачышчае душу, выкрывае і асуджае злыя і варожыя грамадству сілы, бунтуе супраць гвалту і здзеку з чалавека. Часцей за ўсё ён сведчыць пра здароўе чалавека і здароўе ўсяго грамадства.

Вандроўны шкаляр, махляр - Юрась Братчык - цэнтральны ў рэалізацыі галоўнай ідэі твора, ён на працягу жыцця спасцігае праўду, няўхільна ідзе да народа, становіцца правадыром у барацьбе за права “людзьмі звацца", тым самым узвышаецца да паняцця “Бог". Нездарма ж на пачатку твора пісьменнік называе свайго героя Юрасём, а ў канцы - толькі Боскім імем Хрыстос.

Юрась Братчык падчас вандровак часцяком дзейнічае не па царкоўных законах, як, напрыклад, у сцэне сустрэчы Братчыка з ханам. Але ў галоўным Братчык-Хрыстос адпавядае свайму біблейнаму прататыпу: ён шкадуе ворагаў, у яго няма нянавісці да іх, яму агідныя гвалт, забойства, прыніжэнне чалавечай годнасці.

Біблійны і Караткевічаў вобразы Хрыста ў галоўным супадаюць - і адзін, і другі мужна неслі свой крыж пакут, яны як бы ўвабралі ў сабе ўвесь зямны боль. Але біблійны Хрыстос дараваў тым, хто распяў яго, а Юрась Братчык пракляў сваіх ворагаў, якія кпілі з яго.

Героі твора выглядаюць жывымі, а падзеі, апісаныя ў ім - пераканаўчымі і праўдзівымі. Тут, як і ў класічным гістарычным рамане, узноўлены каларыт і атмасфера далёкай эпохі, засяроджана ўвага на лёсе народным, выяўлены маштабны канфлікт.

Непаўторна раскрыліся ў рамане вобразы апосталаў, асабліва Багдана Роскаша (Фамы) і Іосіі бен Раввуні (Іуды). Няпростыя жыццёвыя выпрабаванні вынесла Марына Крывіц (Магдаліна). Уражваюць словы і паводзіны Фларыяна Басяцкага. Не проста як ідыёт, а як ідыёт ідэйны выступае ў кнізе войт Цыкмун Жаба.

Вобразы апосталаў аўтар намаляваў знешне падобнымі да біблейных. Але падабенства толькі вонкавае, гэта добра відаць з расповедаў апосталаў пра сябе. Творца па-свойму пераасэнсоўвае вядомыя біблейныя вобразы, падкрэсліваючы, як у выпадку з Хрыстом, што яны больш звычайныя людзі, чым святыя.

Сярод апосталаў асаблівая ідэйна-сэнсавая нагрузка падае на вобразы Іуды, Багдана Роскаша. Характар Багдана Роскаша раскрываецца ў сутычцы з Тадэем Квясткгайлам. У адрозненні ад многіх сваіх сучаснікаў Багдан Роскаш мае багатую душу, адчувае сваю годнасць, ганарыцца сваёй мовай.

Вобраз апостала Фамы У. Караткевіч трактуе насуперак Бібліі: Фама не адразу паверыў ва Уваскрэсенне Хрыстова, у рамане ён верыць у справу вызвалення Радзімы.

Вобраз Іуды таксама супрацьлеглы свайму евангельскаму прататыпу. Раввуні, які бачыў і разумеў заганы тагачаснага грамадства, актыўна выступаў супраць ліха і гвалту. Слова “прарок" у беларускай літаратуры з лёгкай рукі Янкі Купалы асацыюецца з паняццем “мастак", бо гэта наканаванне мастака - абуджаць народ, умець самому ўбачыць ісціну і данесці яе да народа. І сапраўды, насуперак Святому Пісанню, Іуда піша Евангелле пра жыццёвыя прыгоды Хрыста-Братчыка. І калі ісці далей за біблейным сюжэтам, то ён павінен быў здрадзіць - прадаць Хрыста за трыццаць срэбранікаў. Але У. Караткевіч пайшоў іншым шляхам: не Іуда здрадзіў, а астатнія апосталы (акрамя Фамы) прадалі Хрыста, атрымаўшы за гэта па трыццаць срэбранікаў. Гэты факт з’яўляецца яўнай прыкметай гратэску (10; 6).

Цікавым з’яўляецца той факт, што два самыя годныя апосталы былі рознай нацыянальнасці: беларус і іудзей. Такім чынам пісьменнік надае нацыянальнай праблеме агульначалавечае гучанне, падкрэслівае, што ў ідэйнай барацьбе не мае значэння этнічнае паходжанне.

Паводзіны і ўчынкі Хрыста пісьменнік узгадняе з біблейскім сюжэтам. Але Братчык-Хрыстос дзейнічае другі раз насуперак біблейскім традыцыям. Узяты ў палон Хрыстос кажа сваім суддзям: “І не за самазванства вы мяне судзіце… Уваскрэсні зараз Бог, уваскрэсні той, з каго пачалася ваша справа, вы і з ім зрабілі б тое ж, што са мной” (9; 242). Ён вытрымлівае катаванні, не раскайваецца ў зробленым, да канца гатовы несці крыж. Бурмістра горада Юстына ён пераконвае, што нараджаецца новая парода людзей. Іх можна абылгаць, але нельга вытруціць іх імёны і справы з памяці народнай.

Наогул, у кнізе супрацьпастаўлены дзве сілы, прадстаўленыя адпаведнымі вобразамі. Адна сіла - царкоўнікі і прадстаўнікі ўлады: кардынал Лотр, дамініканец Фларыян Басяцкі, біскуп Камар, войт Цыкмун Жаба, мітрапаліт Балвановіч, багатыя гародзенскія мяшчане; другая - беларускія сярэдневяковыя асветнікі і вучоныя Кашпар Бекеш, Альбін Крыштофіч, разьбяр Кляонік, каваль Кірык Вястун, селянін Зянон, прадстанікі простага люду. Уладзімір Караткевіч - рамантык. Мабыць, таму ён свядома карыстаецца апісаным вышэй прыёмам кантрасту.

У вандроўках па вёсках, мястэчках і гарадах Беларусі Братчыка-Хрыста і апосталаў суправаджае Марына Крывіц. Гэта таксама спецыфічнае пераасэнсаванне біблейнага вобраза Марыі, "што названая Магдалінаю, з каторай выйшла сем д'яблаў", якая разам з іншымі, вылечанымі ад ліхіх духаў і хваробаў жанчынамі, суправаджала Хрыста і Яго апосталаў у вандроўках па гарадах і сёлах.

Насуперак біблейнаму вобразу блудніцы, што адразу паверыла ў Хрыста і пакаялася, Марына Крывіц спачатку выступае ў ролі шпіёна з варожага лагера. Але потым, калі Яна разгледзела сутнасць Братчыка-Хрыста, палюбіла яго.

Характары герояў, іх паводзіны і ўчынкі ацэньваюцца аўтарам праз апісанне мовы вобразаў. Так, напрыклад, уражваюць словы і паводзіны дамініканца Фларыяна Басяцкага, мяккі, незвычайна багаты інтанацыямі голас якога "нібы зачароўваў, нібы душу цягнуў з вачэй". Калі ён гаварыў, то з ягонага рота "нібы плыў смярдзючы гной, нібы травінка-джала высоўвалася з-пад языка".

Хрысціянскія вобразы і матывы з'яўляюцца ключавымі ў раскрыцці галоўнай ідэі рамана "Хрыстос прызямліўся ў Гародні": паказаць духоўнае абуджэнне нацыі, усведамленне ёю сваёй годнасці ў сваім далёкім мінулым і праз гэта пазбаўленне нацыянальнага бяспамяцтва сучаснікаў. Вера ў выратавальнага Месію характэрная для большасці беларусаў (ды й не толькі беларусаў). Нават калі выкарчоўваліся рэлігійныя карані, яна працягвала сваё жыццё на ўзроўні падсвядомоасці. Просты народ інстынктыўна спадзяваўся, што прыйдзе нехта добры і справядлівы і зменіць іх жыццё. Надзея на лепшую долю выявілася ў фальклоры, асабліва ў чарадзейных і сацыяльна-побытавых казках. Менавіта таму і здолей У. Караткевіч з такой пераканальнасцю перадаць атмасферу трывогі і надзеі, што ахапіла жыхароў Гародні пасля прыходу Братчыка з апосталамі (10; 6).

2.2 Адметнасці мовы твора

Твор напісаны надзвычай вобразнай, маляўнічай, багатай, сакавітай і добрай сучаснай мовай. Архаізавана ў рамане толькі танальнасць. Для ілюстрацыі гэтага возьмем радкі: "Будучы на схіле дзён, рыхтуючыся да агульнай чашы чалавечай…" і заключныя: "Выйшаў сейбіт сеяць на нівы свая".

Пісьменнік часта звяртаецца да Бібліі, што таксама пэўным чынам адбілася на стылі. Ён умела выкарыстоўвае інверсію і стараславянізмы, якія надаюць твору велічнае і ўрачыстае гучанне: "гішторыяй круцельскай", "рачоны Хрыстос у Гародню зайшоў", "ныня і мы разам з вамі", "і не было яснасці ў душы ягонай". Акрамя таго, аўтар шырока ўжывае гістарызмы: ратман, каноны, корд, баніцыя і іншыя.

Уладзімір Караткевіч шырока выкарыстоўвае народныя выслоўі. Побач СА словамі высокага кніжнага стылю ўжывае прастамоўныя словы і выразы, свае ўласныя параўнанні - простыя, натуральныя, часам арыгінальныя і незвычайныя: "аж ногі да зямлі прыкіпелі і неба здалося з літоўскі кажух", "зямля было чорная. Уся ў сетцы трэшчын, у глыбокіх расколінах, сухая, як далонь земляроба і як порах", "горад гудзеў як вулей, у які нейкі гарэза кінуў каменьчык"

У творы моцна адчуваецца іранічна-гумарыстычны гратэскавы пачатак, які ўзнік з усведамлення беларускім сярэдневяковым чалавекам паўнаты жыцця, з адчування ім смешнага ў рэчаіснасці. Аднак пры ўсім камізме сітуацый, у якія трапляюць героі, пісьменнік гістарычна дакладны.

Бачна, што ў творы персанажы (Братчык і Лотр, Басяк) супрацьпастаўленыя адзін адному. Сваё стаўленне да гэтых персанажаў аўтар выказаў, надзяліўшы іх зняважлівымі прозвішчамі: Лотр - па-народнаму значыць круцель, нягоднік, падлюка, а Басяцкі - басяк, няправедны. Яны, амаль не раздумваючы, аддалі Радзіму на рабаванне татарам. Пры гэтым бессаромна прыкрываліся хрысціянскімі догмамі, цытавалі радкі Святога Пісання.

Асэнсоўваючы постаць Хрыста, Уладзімір Караткевіч уводзіць у твор "словы" ад летапісца, ад другога летапісца і ад двух сведкаў. І такі супастаўляльна-параўнальны погляд на далёкія падзеі надае большую пераканаўчасць, глыбіню і шматграннасць аўтарскаму апавяданню. Уладзімір Караткевіч захапляецца старажытнай беларускай мовай, яе чароўным, лаканічным і трохі наіўным стылем, часта дае слова летапісцу, які хоць часам і "наблытаў і сям-там нахлусіў, але застаўся геніем стылю, геніем мовы".

Сапраўднай маленькай жамчужынай, згубленай у старой пыльнай кнізе, выглядае прыведзенае ў рамане апісанне гісторыі з сукняй. Караткевіч заўважыў, што апавяданне пра сукню напісана ў летапісца такой "цудоўнай, грубай і плоцкай мовай, так па-беларуску гавораць, гарлаюць і спрачаюцца ў ім удзельнікі гэтай гісторыі, такія яны жывыя, нягледзячы на адлегласць стагоддзяў". Гэта вызначэнне добра стасуецца і да адлюстраваных ім падзей і характараў у рамане. Пісьменнік не толькі паказаў матывацыю тых або іншых учынкаў сваіх герояў, раксрыў іх адметнасць, але і стварыў пераканаўчыя і яркія малюнкі людскога натоўпу, даў яскравыя апісанні тагачаснай зброі, адзення, вуліцаў і плошчаў Гародні.

Заключэнне

Уладзімір Караткевіч творча спадкаваў еўрапейскія традыцыі выкарыстання біблейных матываў і вобразаў. Як пісьменнік самабытны і арыгінальны, ён трактаваў біблейныя сюжэты, вобразы і матывы ў адпаведнасці са сваім светапоглядам, светаадчуваннем, з асаблівасцямі свайго таленту і тымі задачамі, якія ставіў пры напісанні твора.

Аўтару важна паказаць духоўную эвалюцыю героя (Юрася Братчыка), абуджэнне яго нацыянальнай годнасці, любові да людзей, адказнасці за лёс радзімы і народа. Хрыстос у рамане выступае абуджальнікам свядомасці, чалавечай годнасці, творчай ініцыятывы. У Караткевіча Хрыстос больш зямны ў параўнанні са сваімі біблейнымі прататыпамі, што адначасова набліжае і аддаляе ад нас героя рамана, бо звычайнаму чалавеку нашмат цяжэй здзейсніць тое, што наканавана святым.

Асаблівасцю мастацкай інтэрпрэтацыі хрысціянскіх матываў і вобразаў з’яўляецца іх выразная праекцыя на сучаснасць. У кантэксце рамана хрысціянская ідэя зліваецца з ідэяй патрыятычнай, набывае ярка акрэсленае гум